فرجام مبهم تحریم‌ها، زیر تیغ «تعلیق»

با وجود این که یکی از مهمترین دلایل آغاز دور تازه مذاکرات ایران و 1+5 در دوره دولت یازدهم، پایان اعمال تحریم‌ها علیه کشورمان بود، حالا پس از دستیابی دو طرف این مذاکرات به توافقی به‌منظور حل و فصل اختلافات بر سر برنامه هسته‌ای کشورمان، هنوز برخی ابهامات درباره پایان تحریم‌های اعمال شده وجود دارد؛ ابهاماتی که باعث شده بازار ایران به اندازه‌ای که پیش‌بینی می‌شد، روی خوش به این توافق نشان ندهد.

افزون بر تأثیری که «مکانیسم ماشه» برروند لغو تحریم‌ها گذاشته و بیم بازگشت سریع تحریم‌ها، بر سر بازار سرمایه‌گذاری در کشورمان سایه افکنده، موضوع دیگری که بحث بر سر تحریم‌ها را جنجالی کرده، اختلافات بر سر «لغو»، «توقف» یا «تعلیق» تحریم‌هاست.

واژه‌هایی که هر یک از آنها مفهوم خاصی در حقوق بین‌الملل داشته و برای کشورها، تعهداتی مشخص به همراه می‌آورد.

آنچه باعث شد تا تیم مذاکره‌کننده هسته‌ای کشورمان در جریان 22 ماه مذاکره، همواره بر «لغو» تحریم‌ها تاکید کند و رئیس‌جمهور نوید لغو تمامی تحریم‌ها را بدهد، این تاکید رهبر معظم انقلاب بود که در دوم تیرماه امسال در جمع مسئولان نظام فرمودند: «تحریم‌های اقتصادی، مالی و بانکی چه مربوط به شورای امنیت، چه کنگره‌ آمریکا و چه دولت آمریکا باید فورا هنگام امضای موافقت‌نامه لغو و بقیه‌ تحریم‌ها هم در فواصل معقول برداشته شود.»

لغو تحریم، کلیدواژه برجام

بر همین اساس در بند «ه» مقدمه برجام تاکید شده است که «این برجام موجب لغو جامع کلیه تحریم‌های شورای امنیت سازمان ملل متحد و همچنین تحریم‌های چندجانبه و ملی مرتبط با برنامه هسته‌ای ایران و نیز شامل گام‌هایی برای ایجاد دسترسی در حوزه‌های تجارت، فناوری، مالی، و انرژی خواهد شد»، ولی جزئیات این لغو تحریم‌ها نشان می‌دهد هر یک از موارد تحریم با در نظر گرفتن بازه زمانی خاص و نیز متقابل با اجرای تعهداتی از سوی کشورمان قابل اجراست.

بخشی از جزئیات لغو تحریم‌ها در بند 19 برجام توضیح داده شده است. بندی مبسوط که در مقدمه آن بیان شده «اتحادیه اروپایی همه مفاد «مقررات اتحادیه اروپایی» را، آن گونه که موخرا اصلاح شده است، که کلیه تحریم‌های اقتصادی و مالی مرتبط با هسته‌ای را اجرایی می‌سازد، از جمله فهرست افراد مشخص شده مربوط، همزمان با اجرای اقدامات توافق شده‏ مرتبط با هسته‌ای توسط ایران، به نحو مشخص شده در پیوست ۵، که توسط آژانس راستی‌آزمایی شده باشد، لغو خواهد کرد».

با وجود این که این بند بر لغو تحریم‌ها تاکید دارد، ولی بند 20 برجام نشان می‌دهد که این تحریم‌ها بسرعت لغو نخواهد شد، زیرا به استناد این بند «اتحادیه اروپایی هشت سال پس از روز توافق برجام یا زمانی که آژانس به نتیجه‏گیری گسترده‏تر رسیده باشد که تمام مواد هسته‌ای در ایران در فعالیت‌های صلح‌آمیز باقی می‌ماند، هرکدام که زودتر حاصل شود، تمامی مفاد «مقررات اتحادیه اروپایی» را که تحریم‌های مرتبط با عدم اشاعه را اجرایی می‌سازد، از جمله فهرست‌های اسامی، لغو خواهد کرد.»

البته استقبال شرکت‌های اروپایی از حضور در بازار کشورمان چنان بوده که دیروز اتحادیه اروپا رسما «لغو» برخی تحریم‌های اعمال شده علیه تهران را تصویب کرد تا نشان دهد غربی‌ها بیش از پیش تشنه لغو تحریم‌ها علیه تهران هستند.

افزون بر اتحادیه اروپا، تحریم‌های واشنگتن علیه ایران نیز دردسرساز است. در بند 21 برجام در همین رابطه، اساسا حرفی از «لغو تحریم»‌ها نیست، بلکه «توقف تحریم» مورد تاکید قرار گرفته و تصریح شده است: «ایالات متحده منطبق با این برجام اعمال تحریم‌های مشخص‌شده در پیوست۲ را با اثربخشی همزمان با اجرای اقداماتِ توافق شده مرتبط با هسته‌ای توسط ایران به نحو مشخص شده در پیوست ۵، که توسط آژانس راستی‌آزمایی شده باشد، متوقف ساخته و به این توقف ادامه خواهد داد.»

در بند 23 هم تصریح شده که «هشت سال پس از روز توافق، یا در زمانی که آژانس به نتیجه‌گیری گسترده‌تر خود مبنی بر این که مواد هسته‌ای در ایران در فعالیت‌های صلح‌آمیز باقی می‌ماند، هرکدام که زودتر باشد، ایالات متحده اقدام قانونی مقتضی را برای لغو، یا تغییر به منظور اجرایی کردن لغو تحریم‌های مشخص شده در پیوست۲ در خصوص دستیابی به اقلام و خدمات مرتبط با هسته‌ای برای فعالیت‌های هسته‌ای مندرج در این برجام، منطبق با رویکرد ایالات متحده نسبت به سایر دولت‌های غیردارنده‏ سلاح هسته‌ای تحت معاهده عدم اشاعه پی خواهد گرفت.»

لغو مشروط تحریم‌ها در قطعنامه 2231

به این ترتیب گرچه در متن برجام 36 بار واژه تحریم مورد اشاره قرار گرفته و بندهای بسیاری، در شرح چگونگی لغو یا تعلیق تحریم‌ها آمده است، اما آنچه روشن است، این که روند لغو تحریم‌ها چنان مشروط به قیدهایی چون راستی‌آزمایی از اجرای تعهدات ایران، گزارش آژانس یا تصویب نهادهای داخلی کشورهای عضو 1+5 شده که این روند، چشم‌انداز لغو کامل تحریم‌ها را دست‌کم تا هشت سال دیگر در هاله‌ای از ابهام فرو برده است.

وضعیت قطعنامه 2231 درباره لغو تحریم‌ها نیز دست‌کمی از متن برجام نداشته و موضوع لغو تحریم‌های شورای امنیت، به‌سان تحریم‌های اروپایی و آمریکایی باز هم به گزارش آژانس موکول شده است.

بند 7 قطعنامه صراحتا می‌گوید: «تصمیم می‌گیرد، تحت ماده ۴۱ منشور ملل متحد، که به محض دریافت گزارش مذکور در بند ۵ از آژانس ... مفاد قطعنامه‌های ۱۹۶۹ (۲۰۰۶)، ۱۷۳۷ (۲۰۰۶)، ۱۷۴۷ (۲۰۰۷)، ۱۸۰۳ (۲۰۰۸)، ۱۸۳۵ (۲۰۰۸)، ۱۹۲۹ (۲۰۱۰) و ۲۲۲۴ (۲۰۱۵) باید لغو شوند.»

مراد از بند 5 هم همان بندی است که تاکید می‌کند: «می‌خواهد به محض آن که آژانس راستی‌ ‏آزمایی کرده باشد که ایران اقدامات مشخص شده در بند‌های ۱۵.۱ تا ۱۵.۱۱ پیوست ۵ برجام را اجرا کرده است، مدیرکل آژانس گزارشی در تائید این واقعیت به شورای حکام و به طور موازی به شورای امنیت ارائه کند».

عباس عراقچی مذاکره‌کننده ارشد کشورمان پیش از این درباره روند برداشته شدن تحریم‌ها توضیح داده بود: «در مرحله‌ای که هم ما و هم طرف مقابل کارهایی را که باید انجام دهیم، دادیم توافق اجرا می‌شود که احتمالا تا آن روز چهار تا شش ماه زمان است. در این مدت باید مقدمات کارها انجام شود و از آن روز توافق رسما اجرایی می‌شود و همه تحریم‌ها برداشته خواهد شد و فعالیت‌های اقتصادی که مرتبط با موضوع هسته‌ای با مشکل مواجه شده بودند به روال عادی برمی‌گردند.»

بخشایش: در برجام بیشتر از واژه «تعلیق» استفاده شده است

با وجود خوشبینی‌های تیم مذاکره‌کننده کشورمان به فرجام تحریم‌ها در پس توافق وین، منتقدانی چون احمد بخشایش، عضو کمیسیون امنیت ملی و سیاست خارجی مجلس بر این عقیده‌اند که تیم مذاکره‌کننده نتوانسته موضوع همزمانی لغو تحریم‌ها با اجرای تعهدات کشورمان در چارچوب برجام را عملیاتی کند.

وی در گفت‌وگو با «جام‌جم» با تاکید بر این که با توجه به شرایط موجود با کلیت توافق وین مخالف نیست، درباره لغو تحریم‌ها توضیح می‌دهد: براساس برجام، پس از آن که ایران همه تعهدات خود چه در اراک، چه فردو، چه در رابطه با کاهش سانتریفیوژها در نطنز را انجام داد، تازه آن وقت است که می‌توان امیدوار بود تحریم‌ها شاید برداشته شود.

او با بیان این که در برجام بارها واژه «تعلیق» آمده، اما تیم مذاکره‌کننده می‌گوید منظورش «لغو» بوده، می‌افزاید: «براساس برجام تحریم‌های اتحادیه اروپا لغو می‌شود اما تحریم سازمان ملل در چارچوب قطعنامه 2231 لغو خواهد شد و تحریم‌های آمریکا هم بیشتر تعلیق می‌شود.»

او می‌افزاید: «تحریم‌های ایالات متحده در صورتی لغو می‌شود که کنگره موافق باشد و تنها در صورت موافقت کنگره و لغو تحریم‌های آمریکاست که مجلس شورای اسلامی هم اجرای پروتکل الحاقی را مصوب خواهد کرد.»

او با تشریح محدودیت‌های تهران در برجام در حوزه موشک‌های بالستیک و تحقیق و توسعه، نتیجه می‌گیرد که هرچند این توافق ترکمنچای نیست، ولی نمی‌توان آن را مصداق فتح‌الفتوح نیز به‌شمار آورد.

قنبری: تحریم‌های اصلی بسرعت برداشته می‌شود

با وجود این نگرانی‌ها، داریوش قنبری، صاحبنظر سیاسی و نماینده پیشین مجلس به «جام‌جم» می‌گوید: «آنچه در متن برجام آمده، نشان می‌دهد که طی یک سازوکار مشخص و مرحله‌بندی شده، همه تحریم‌های پیشین علیه کشورمان برداشته شده و آنچه در برجام مورد توجه است، «لغو» این تحریم‌هاست».

او با بی‌مورد دانستن دامن زدن به برخی نگرانی‌ها درباره احتمال عدم لغو همه تحریم‌ها، اضافه می‌کند: «البته برخی تحریم‌های خاص ما درباره مسائل نظامی در یک چارچوب محدود زمانی باقی خواهد ماند ولی تحریم‌های اصلی که مردم و اقتصاد کشورمان را دچار مشکل کرده، یعنی تحریم‌های نفتی و بانکی بسرعت برداشته خواهد شد.»

او با ابراز امیدواری نسبت به گشایش اقتصادی کشور در پی لغو تحریم‌ها، تاکید می‌کند: «لغو تحریم‌ها ازجمله اهداف اصلی ایران در مذاکرات هسته‌ای بوده و با بررسی متن برجام می‌توان دریافت که در این زمینه به هدف رسیده‌ایم.»