بازار گیاهان دارویی، سبز نیست

گیاهان دارویی در کشورمان در دو عرصه برداشت می‌شود؛ قسمتی از این عرصه‌ها را باید اراضی افرادی دانست که در آنها کاشت و برداشت گیاهان دارویی را انجام می‌دهند، فعالیت این افراد زیر نظر معاونت باغبانی جهاد کشاورزی صورت می‌گیرد و آنها به شکل انبوه و متمرکز گیاه دارویی را پرورش می‌دهند که بخشی از آن مصرف داخلی داشته و قسمت محدودی نیز روانه بازار‌های خارجی می‌شود. علاوه بر این، بخش دیگری از گیاهان دارویی که از بازارهای داخلی سر درمی‌آورد، به شکل قانونی از عرصه‌های طبیعی برداشت می‌شود. این مساله که آسیب زیادی به محیط‌زیست کشور می‌زند، در فصل بهار نمود مشهودی پیدا می‌کند؛ هرچند بخشی از این برداشت‌ها در اراضی که در قالب طرح منابع طبیعی است با نظارت سازمان جنگل‌ها انجام می‌شود، اما نظارت در این حوزه آن‌قدر دقیق و جدی نیست که آسیب وارد شده به منابع طبیعی کشورمان جبران شود؛ زیرا براساس قوانین سازمان جنگل‌ها افرادی که از عرصه‌های طبیعی مشخص شده گیاه دارویی برداشت می‌کنند، باید برابر با سطحی که برداشت می‌کنند، برای احیای رویشگاه تلاش کنند.

خام‌فروشی گیاهان دارویی

بنابراین سازمان جنگل‌ها و منابع طبیعی باید به دنبال ایجاد توسعه پایدار در بخش برداشت از گیاهان دارویی باشد. فریبرز غیبی، مجری طرح توسعه گیاهان دارویی سازمان جنگل‌ها در گفت‌وگو با جام‌جم می‌گوید: برداشت گیاهان دارویی درکشورمان بیشتر به روش سنتی انجام شده و بیشتر محصولات به شکل خام از کشور خارج می‌شود؛ بنابراین ارزش افزوده کمی برای کشور دارد.

یکی از دلایلی که نمی‌توانیم این بازار را در کشورمان بدرستی مدیریت کنیم، نبود فناوری و صنایع فرآوری است؛ زیرا برخلاف این که به دلیل تنوع اقلیمی یکی از غنی‌ترین منابع گیاهان دارویی را داریم، سهم ناچیزی در بازار این محصولات را به خود اختصاص داده‌ایم. این در حالی است که طبیعت در دامنه‌های زاگرس، البرز و تفتان مامنی از گیاهان دارویی را به ما ارزانی داشته است؛ ثروتی که با مدیریت صحیح می‌تواند بسیاری از مشکلات کشور در حوزه درآمد و اشتغال را برطرف کند.

مجری طرح توسعه گیاهان دارویی سازمان جنگل‌ها یادآور می‌شود: براساس برآوردی که شده، 8000 گونه گیاهی در کشور شناسایی شده که 2300 گونه آنها دارویی است. برای استفاده از این گونه‌ها باید برنامه‌ریزی کرد؛ زیرا فقط تعدادی از این گیاهان در صنایع داخلی به شکل دارو یا مواد کاربردی به کار گرفته می‌شود و حجم زیادی از محصولات به شکل خام از کشور خارج می‌شود. این در حالی است که ما پیشینه تاریخی قابل توجهی در این حوزه داریم، این مساله می‌تواند کمک کند تا ما جایگاه بهتری در بازار بین‌المللی داروهای گیاهی پیدا کنیم.

غیبی به عملکرد آلمان در حوزه گیاهان دارویی اشاره و تاکید می‌کند: این کشور در بحث فرآوری خوب عمل می‌کند. این کشور حدود 8000 هکتار از زمین‌هایش را به کشت گیاهان دارویی اختصاص داده، اما بسیاری از مواد اولیه خود را از کشورهای جهان سوم وارد می‌کند.

باید توجه کرد که بجز داروهای گیاهی، این کشور از گیاهان در صنایعی مانند رنگرزی و آفت‌کش نیز استفاده می‌کند. بنابراین کشورهایی مانند آلمان از خام‌فروشی دیگر کشورها بیشترین سود را می‌برند.

نقشه راه گیاهان دارویی

در چند سال اخیر سند ملی گیاهان دارویی کشور از سوی معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری تصویب شده و اکنون نقشه راه این سند در حال آماده شدن است.

با آماده شدن این نقشه راه می‌توان امیدوار بود اقدامات دستگاه‌ها و وزارتخانه‌ها در کشور بایکدیگر همسوتر شود و بتوان بخشی از کاستی‌های این حوزه را جبران کرد، زیرا در نقشه راه گیاهان دارویی، وظیفه دستگاه‌ها و وزارتخانه‌ها مشخص شده است. برای نمونه پیش‌بینی شده تا افق 1404 کشور باید پیشرفت‌های مناسبی دراین حوزه داشته باشد. غیبی در این‌باره توضیح می‌دهد: برای نمونه سطح زیر کشت گیاهان دارویی که اکنون حدود 50 هزار هکتار است، باید به 500 هزار هکتار برسد. علاوه بر این در قسمت گیاهان دارویی باید سالانه 550 هزار هکتار به رویشگاه گیاهان دارویی که توجیه اقتصادی دارد نیز اضافه شود. افزون بر این، برداشت و بهره‌برداری اصولی از گیاهان دارویی نیز باید به مردم و جوامع محلی واگذار شود تا به این شکل شرایط برای اشتغال و کسب درآمد آنها بهبود یابد.

نگاه دوباره دنیا به گیاهان دارویی

از بازار پررونق جهانی داروهای گیاهی می‌توان نتیجه گرفت که نگاه دنیا برگشت به طبیعت است و مردم به این باور رسیده‌اند که باید بیشتر از قبل از گیاهان دارویی استفاده کنند. مجری طرح توسعه گیاهان دارویی سازمان جنگل‌ها درباره میزان مصرف کشورهای اروپایی از داروهای گیاهی، بیان می‌کند: در کشوری مانند سوئیس منبع 40 تا 70 درصد داروهایی که استفاده می‌شود، گیاهی است. این در حالی است که این آمار در کشورمان بین 3 تا 10 درصد برآورد می‌شود؛ به همین دلیل مسئولان در تلاشند این آمار در کشورمان تا افق 1404 به 20 درصد برسد.

این در حالی است که چین و هندوستان نیز از گیاهان دارویی کمال استفاده را کرده و حتی گردشگری خود را نیز با استفاده از گیاهان دارویی رونق می‌دهند. درواقع آنها برخلاف ما، طب سنتی خود را احیا کرده‌اند و با تبلیغات موثر در این حوزه توانسته‌اند در کنار فروش داروهای گیاهی، صنعت گردشگری خود را نیز بهبود ببخشند.

هرچند در کشورمان نیز وزارت بهداشت معاونت طب سنتی تشکیل داده است، اما باید از مسئولان خواست با همکاری بین‌بخشی، مقدمات پیشرفت کشورمان را در این حوزه فراهم کنند؛ زیرا با همکاری وزارت بهداشت، صنایع و جهاد کشاورزی می‌توان بسیاری از مشکلات بازار گیاهان دارویی کشور را برطرف کرد. بنابراین برای رفع مشکلاتی که بر بازار گیاهان دارویی کشور سایه انداخته، مسئولان در حوزه قانونگذاری و اجرا باید تصمیمات جدی بگیرند. برای نمونه قانونگذاری و استانداردسازی نیاز این بازار است، علاوه بر این دولت باید بخش خصوصی را برای ورود به این حوزه تشویق کند. این در حالی است که توسعه دانش بومی در زمینه کشت صنعتی نیز می‌تواند به رفع مشکلات این حوزه کمک کند. کمک به بازرگانان برای شناخت بازار و اخذ استانداردهای لازم برای ورود به بازارهای جهانی نیز از دیگر اقدامات حمایتی دولت می‌تواند باشد.

آشفته‌بازار گیاهان دارویی کشور

یکی از دلایل بی‌رونق بودن بازار گیاهان دارویی کشور را باید نبود دانش و فناوری فرآوری این محصولات دانست، زیرا هرچند شرکت‌هایی در این زمینه در کشورمان فعال هستند، اما آشنا نبودن آنها با فناوری روز دنیا مشکل ساز شده است.

نبود سیستم استانداردسازی و مستندسازی بازار نیز یکی دیگر از دلایل ناکامی کشورمان در بازار جهانی گیاهان دارویی است. برای نمونه اگر محصولی را صادر کنیم، به یک‌سری تائیدیه نیاز است تا به محصول الصاق شود، اما در کشور ما این کار انجام نمی‌شود.

استانداردسازی مواد اولیه مشکل دارد؛ به همین دلیل در بازار آشفتگی داریم، بنابراین خیلی از گیاهان دارویی که در کشور در سطح عطاری و عمده‌فروشی‌ها عرضه می‌شود نیز استاندارد لازم را ندارد. این کاستی‌ها سبب شده نتوانیم از سلامت گیاهان دارویی که در عطاری‌ها و عمده‌فروشی‌ها عرضه می‌شود، اطمینان پیدا کنیم، زیرا زنجیره توزیع این محصولات نیز مشخص نیست.

بازاری با ریسک بالا

دلایل زیادی را برای ناکامی کشور در بازار بین‌المللی گیاهان دارویی می‌توان مطرح کرد، اما دلایل عمده آن را می‌توان نبود دانش کشت صنعتی گیاهان دارویی، نبود دانش و فناوری در حوزه فرآوری این محصولات و ناتوانی در استانداردسازی مواد اولیه جستجو کرد.

آرش سیدصالحی، مدیرعامل شرکت کشت و صنعت گیاهان دارویی سهاجیسا وابسته به جمعیت هلال‌احمر ایران در گفت‌وگو با جام‌جم در توضیح این دلایل عنوان می‌کند: نبود دانش کشت صنعتی گیاهان دارویی، یکی از مشکلات عمده ماست، چون ما گیاهان دارویی را در عرصه می‌شناسیم و خواص آن را می‌دانیم یا حتی با اتکا به منابع طب سنتی فرمولاسیون داروهایی را می‌دانیم، اما وقتی در مقیاس صنعتی وارد تولید، توزیع و صادرات محصول شویم، جمع‌آوری از عرصه بی‌معنا می‌شود؛ چون باید کشت صنعتی انجام داد، اما دانش چنین کاری را نداریم.

با توجه به گفته‌های سیدصالحی می‌توان نتیجه گرفت ریسک سرمایه‌گذاری در این بخش در کشورمان بالاست و معمولا سرمایه‌گذاری در این بخش با ضرر و زیان همراه می‌شود.

مهدی آیینی

جامعه