غرق شدن زندگی در خزر

به این موارد باید انواع زباله‌های شهری و بیمارستانی را نیز اضافه کرد که قدم زدن در ساحل را برای گردشگران مشکل کرده‌اند، چه برسد به آبتنی. این روزها برای ایران، روسیه، آذربایجان، قزاقستان و ترکمنستان، مسائل زیست‌محیطی این دریا در اولویت قرار ندارد. به همین دلیل هیچ بعید نیست تا چند سال آینده حیات در این پهنه آبی بمیرد و فقط از آن پیکره‌ای آبی، اما بی‌جان باقی بماند که کشورها از آن به عنوان محلی برای تخلیه پسماندهایشان استفاده کنند.

نوار ساحلی دریای خزر ـ که در کشورمان حدود 800 کیلومتر طول دارد ـ برای ایرانیان، مناطق خاطره انگیزی است که برای رسیدن به آن، بسیاری حاضرند رنج و تحمل ترافیک سنگین 20 ساعته را تحمل کنند، اما کمتر شخصی پیدا می‌شود که برای حفظ محیط زیست این منطقه تلاش کند.

گواه این ادعا نیز شرایط اسفبار سواحل کشور است، اغراق نکرده‌ایم، اگر بگوییم در زباله غرق شده‌اند. بخش زیادی از این شرایط بغرنج را باید به حساب شهروندانی گذاشت که نخواسته‌اند شرایط بهبود پیدا کند، زیرا هرچند برخی مسئولان و مدیران در ایجاد این شرایط نقش دارند، اما اگر رفع این مشکل دغدغه اصلی شهروندان بود، آلودگی میکروبی در برخی شناگاه‌ها از خط قرمز عبور نمی‌کرد.

سختی نجات خزر

در کشورمان، خزر بیش از همه چیز از ورود فاضلاب‌های تصفیه نشده خانگی آسیب می‌بیند، زیرا در میان 5 کشوری که اطراف خزر قرار گرفته‌اند، ایران بیشترین جمعیت ساحل‌نشین را دارد؛ جمعیتی که می‌توان گفت 90 درصد فاضلاب‌هایشان به شکل خام وارد دریای خزر می‌شود.

محمدرضا فاطمی، کارشناس اکوبیولوژی آب و دریا و عضو هیات علمی دانشگاه آزاد، درباره راهکار حل این مساله به جام‌جم می‌گوید: مبارزه با این مساله تقریبا غیرممکن است، چون بودجه و اراده‌ای برای رفع آن وجود ندارد. این بی‌توجهی سبب شده است، بخش عمده منابع زیستی دریای خزر نابود شود. برای نمونه جمعیت گونه‌هایی مانند ماهی خاویار یا کیلکا بشدت کاهش پیدا کرده است، زیرا تا مدتی قبل آمار صید کیلکا سالانه به حدود 90 هزار تن می‌رسید، اما اکنون به 10 تا 15 هزار تن رسیده است.

فاضلاب به خزر می‌رسد

فاطمی با بیان این که یک میلیون سال از جدا شدن دریای خزر از آب‌های آزاد می‌گذرد، ادامه می‌دهد: 40 درصد گونه‌های جانوری خزر بومی هستند؛ گونه‌هایی مانند ماهی خاویار، آزاد و کیلکا. جالب اینجاست که از حدود یکصد گونه ماهی دریای خزر، بیشترشان اقتصادی هستند. اما این ذخایر به دلیل صید بی‌رویه و دخالت‌های انسانی و از بین رفتن زیستگاه‌ها آسیب جدی دیده‌اند و یکی از دلایل اصلی تهدید این گونه‌ها، ورود فاضلاب به این دریاست.

عضو هیات علمی دانشگاه آزاد یادآور می‌شود: از سمت ایران، 200 رودخانه وارد این دریا می‌شود، اما به دلیل سدسازی، آب این رودخانه‌ها کم شده و بیشتر آنها حاوی فاضلاب‌های خام خانگی، صنعتی و سموم کشاورزی است. پیش‌بینی این که در آینده ذخایر زیستی دریای خزر حالت تجاری نداشته باشد کار دشواری نیست، زیرا اگر شرایط بهبود پیدا نکند، بخش عمده آبزیان این پهنه آبی از بین خواهند رفت.

دغدغه خزر را نداریم

عضو هیات علمی دانشگاه آزاد ادعا می‌کند، شرایط به‌قدری بحرانی است که دیگر راهکاری برای نجات خزر نمی‌توان ارائه کرد. به اعتقاد او سیستم مدیریتی کشور به شکلی است که نمی‌تواند کار دیگری انجام دهد، زیرا بیشتر مسئولان به اجرای طرح‌های زود بازده علاقه دارند، نه منافع جامعه در بلندمدت. برای نمونه، می‌توان به احداث بی رویه سد اشاره کرد که سبب شده آب کمتری از طریق رودخانه‌ها به دریا برسد. این در حالی است که می‌توان با صرفه‌جویی و بازچرخانی آب، دست‌کم آب مورد نیاز کشور را تامین کرد. علاوه بر این، برداشت بی‌رویه شن و ماسه از رودخانه‌ها نیز حیات خزر را تهدید می‌کند، زیرا رودخانه‌ها محل تخم‌ریزی ماهیان هستند، اما برداشت بی‌رویه شن و ماسه و ساخت و ساز در حریم رودخانه‌ها سبب نابودی بستر مناسب زندگی آنها شده است.

بودجه هست، اراده نیست

بیشتر مدیران، علت رفع نشدن مشکلات زیست‌محیطی خزر را نبود بودجه می‌دانند؛ دلیلی که عضو هیات علمی دانشگاه آزاد آن را رد می‌کند، زیرا به نظر فاطمی مشکل ما این است که اراده‌ای برای حل شدن مشکلات وجود ندارد. فاطمی به ایجاد تصفیه فاضلاب شهر رشت اشاره می‌کند و می‌افزاید: حدود هشت سال پیش، ایران از بانک جهانی وام گرفت تا برای این شهر تصفیه‌خانه فاضلاب احداث کند، اما این پول خرج شد و تصفیه‌خانه‌ای ایجاد نشد. این اتفاق برای اهواز رقم خورد. بنابراین مشکل ما فقط کمبود اعتبار نیست.

انتقال آب خزر

مصرف بی رویه آب در ایران سبب شده است، منابع آب کافی در کشور وجود نداشته باشد و برخی کارشناسان و مسئولان، راهکارهایی مانند انتقال آب خزر را مطرح کنند.

تعدادی از کارشناسان، این راهکار را مناسب نمی‌دانند و هشدار می‌دهند که چنین اتفاقی، سبب آسیب دیدن بیشتر دریای خزر می‌شود. مشخص است که این اتفاق به عنوان آخرین راهکار باید اجرایی شود، زیرا اگر آب خزر با هزینه بالا شیرین و منتقل شود، اما از طریق شهروندان برای مواردی مانند شست‌وشوی خودرو به کار گرفته شود، مشکل حل نخواهد شد.

فاطمی در این باره توضیح می‌دهد: من با انتقال آب خزر با رعایت مسائل زیست‌محیطی موافقم، زیرا دربرابر افرادی که ادعا می‌کنند با این کار، ماهیان خزر از بین می‌روند، باید گفت در این دریاچه دیگر ماهی باقی نمانده و ما همه منابع با ارزش را از دست داده‌ایم. کار به جایی رسیده که اکنون صیادان به جای ماهیگیری به شغل‌هایی مانند مسافرکشی روی آورده‌اند.

برای انتقال آب خزر، پروژه‌های زیادی روی میز کارشناسان سازمان حفاظت محیط زیست وجود دارد، اما هیچ کدام به مرحله اجرا نرسیده و این طرح‌ها معایب و مزایایی دارد. بنابراین برای گرفتن تصمیم نهایی، نیاز به مطالعه و تحقیق دقیق است.

همیشه از برنامه عقب هستیم

عملکرد‌ها در دریای خزر به دو دسته داخلی و بین‌المللی تقسیم می‌شود. در بحث‌های داخلی، سازمان حفاظت محیط زیست براساس وظیفه‌ای که دارد، باید به اجرای طرح‌ها و قوانین نظارت کند، زیرا در برنامه چهارم و پنجم توسعه قوانین خوبی برای بهبود شرایط دریای خزر در نظر گرفته شده بود، اما بدرستی اجرا نشدند. برای نمونه، ارتقای سطح کیفی لوله‌کشی فاضلاب و تصفیه‌خانه در شهرهای شمالی کشور اجرا نشد یا قرار بود دفن پسماند در سه استان شمالی کشور به صفر برسد، اما این روزها گزارش‌های زیادی از دفن زباله در مناطق ساحلی و جنگلی منتشر می‌شود. برنامه‌های توسعه، بین بخشی است و فقط با همکاری همه‌جانبه همه سازمان‌ها به نتیجه می‌رسد، اما نبود تعامل در میان آنها سبب شده است، همیشه از برنامه‌های در نظر گرفته شده عقب باشند.

فریبرز جمال‌زاد، مدیرکل دفتر سواحل و تالاب‌های ساحلی سازمان حفاظت محیط زیست در گفت‌وگو با جام‌جم می‌افزاید: قوانین برنامه‌های چهارم و پنجم بخوبی اجرا نشد، اما در برنامه ششم پیش‌بینی لازم صورت گرفته است.

اهمیت تعامل و بودجه مناسب

حتی اگر در برنامه ششم به مسائل زیست‌محیطی دریای خزر بخوبی پرداخته شده باشد، نباید به رفع این مشکلات امیدوار بود چون اجرا شدن این قوانین مساله دیگری است که به تعامل بین بخشی و اختصاص یافتن بودجه مناسب نیاز دارد. حذف آلودگی در منابع آبی این روزها هزینه مشخصی دارد. برای نمونه وقتی صحبت از حذف فاضلاب خانگی در دریا می‌شود، یعنی فسفات ازت را باید از بین برد و مشخص است برای حذف یک کیلوگرم فسفات از منابع آبی چقدر باید هزینه کرد. بنابراین می‌توان با اختصاص بودجه مناسب، این مشکلات را رفع کرد.

پدیده‌ای به نام ساحل‌خواری

در کنار انبوه زباله در سواحل کشور گردشگران با مشکلات دیگری نیز روبه‌رو هستند به‌عنوان مثال، این روزها شهروندانی که به شمال کشور می‌روند، گله دارند که ساخت و ساز بدون برنامه در نوار ساحلی کشور سبب شده، به آسانی نتوان به ساحل دسترسی پیدا کرد. هرچند براساس قانون در فاصله یکصد متر از خط آغاز دریا نباید ساخت و سازی صورت گیرد، اما این مساله هیچ وقت جدی گرفته نمی‌شود.

عضو هیات علمی دانشگاه آزاد، یاد آور می‌شود: بخش قابل توجهی از ساحل در اختیار ارگان‌ها و نهاد‌های دولتی است. بنابراین نمی‌توان امیدوار بود این مشکل برطرف شود. در کنار ارگان‌های دولتی بومیان این مناطق نیز به ویلاسازی روی آورده و از این طریق امرار معاش می‌کنند. متاسفانه شرایط اقتصادی کشور به شکلی است که اگر دولت مانع فعالیت این افراد شود، مشکلات دیگری به وجود میآید.

این در حالی است که دست‌کم شهرداری‌ها در مناطق ساحلی می‌توانند رستوران‌ها، مغازه‌ها و دکه‌ها را مجبور کنند پسماندهایی را که تولید می‌کنند، جمع‌آوری کنند، اما برای این راهکار نیز تلاشی صورت نمی‌گیرد.

سازمان حفاظت محیط زیست، مسائلی را دنبال می‌کند که می‌توان از آنها به عنوان ساحل‌خواری و دریاخواری یاد کرد. بحث استحصال دریا و خارج کردن ساحل از دسترس، از این موارد است.

مدیرکل دفتر سواحل و تالاب‌های ساحلی سازمان حفاظت محیط زیست دراین باره خاطرنشان می‌کند: براساس قوانین پیشین،متولی رسیدگی به چنین تخلف‌هایی وزارت جهاد کشاورزی، وزارت نیرو و سازمان محیط زیست است، اما چندگانگی قوا کار را بغرنج کرده است.

وی ادامه می‌دهد: سازمان حفاظت محیط زیست با تمام پروژه‌هایی که قرار است استحصال (خشک کردن دریا برای تصرف زمین) دریا را به همراه داشته باشد، مخالفت می‌کند.

کنوانسیونی به نام خزر

سیزدهم آبان 1382، کنوانسیون حفاظت محیط زیست دریایی خزر ـ که به کنوانسیون تهران معروف است ـ به امضای نماینده‌های پنج کشور ایران، قزاقستان، ترکمنستان، آذربایجان و روسیه رسید و بیست و یکم مرداد 1385، لازم الاجرا شد و همه ساله در این روز، به نام دریای خزر در تمام کشورهای عضو، مراسمی برگزار می‌شود.

به اساس قوانین این کنوانسیون کشورها توافق کردند که برای حفاظت، احیا و نگهداری از منابع زنده دریایی، کاهش و کنترل آلودگی، جلوگیری از ورود، کنترل و از بین بردن گونه‌های مهاجم، مدیریت مناطق ساحلی، ارزیابی زیست‌محیطی، پایش، تحقیق و توسعه این پهنه آبی بایکدیگر تعامل داشته و همکاری کنند هرچند نمایندگان عضو این کنوانسیون روی این نکات به توافق رسیده‌اند، اما به آنها احترام نمی‌گذارند.

شناگاه‌های آلوده

در خزر، سواحل آلوده زیادی وجود دارد که چنانچه شهروندان در این مناطق آبتنی کنند، دچار بیماری خواهند شد، بنابراین بهتر است شهروندان هنگام استفاده از این مناطق، نکات بهداشتی را رعایت کنند. کار به جایی رسیده که سازمان حفاظت محیط زیست، مناطق آلوده را مشخص کرده و به وزارت کشور پیشنهاد داده برخی شناگاه‌ها را تعطیل کند؛ سواحل قوی انزلی، رادیو دریای چالوس و نوکنده گلستان، برخی سواحل آلوده در سه استان شمالی کشور است که شرایط بسیار نامناسبی دارند. بیشتر آلودگی‌های میکروبی این مناطق به دلیل وارد شدن فاضلاب‌های خانگی به دریاست.

مهدی آیینی - جامعه