قوچ وحشی شبیه‌سازی شده در رویان متولد شد

شبیه‌سازی حیوانات در پژوهشگاه رویان نخستین بار از چه زمانی مورد توجه قرار گرفت؟

سال 1385با تولید نخستین گوسفند شبیه‌سازی شده خاورمیانه، در پژوهشکده زیست فناوری پژوهشگاه رویان جهاد دانشگاهی در اصفهان به دانش شبیه‌سازی دست پیدا کردیم. از آن زمان فعالیت‌های زیادی با هدف کاربردی کردن دانش فنی شبیه‌سازی انجام شده است و تلاش کرده‌ایم در زمینه شبیه‌سازی گونه‌های در حال انقراض اقداماتی انجام دهیم.

توسعه جامعه بشری از معضلات دنیای امروز است که حیات وحش را تهدید می‌کند. البته این موضوع فقط به کشور ما محدود نمی‌شود و مشکلی است که همه دنیا اکنون با آن مواجه شده است.

از سوی دیگر باید در نظر داشت انسان به عنوان یک موجود خلاق و متفکر، مسئولیت دارد در برابر خطراتی که گونه‌های جانوری و حیات وحش را تهدید می‌کند چاره‌ای بیندیشد. مشکل اصلی حیات وحش این است که بعضی حیوانات به علل مختلف در معرض تهدید قرار دارند. یوز و ببر ایرانی از جمله حیواناتی هستند که در کشور ما با این تهدید مهم مواجه شده‌اند. جمعیت این گروه از حیوانات با گذشت زمان کمتر شده است. بخشی از این مشکلات ناشی از توسعه جوامع بشری است و بخش دیگر نیز از گرمایش هوا و کاهش میزان بارندگی‌ها ناشی می‌شود.

به نظر می‌رسد شبیه‌سازی، تیر آخر ما برای جلوگیری از انقراض این حیوانات باشد؟

بله همین‌طور است. یکی از راهکارها برای مقابله با چنین مشکلی این است که سلول‌های این حیوانات را داخل مخزن‌های ذخیره‌سازی حفظ کنیم تا اگر روزی در معرض تهدید قرار گرفتند بتوانیم با استفاده از این ذخیره سلولی ـ‌ که اطلاعات ارزشمندی را در خود ذخیره کرده‌اند ـ به احیای آنها کمک کنیم.

اگرچه باید توجه داشت گام اول برای نجات گونه‌های در حال انقراض این است که محیط‌زیست و شرایط زیستی این موجودات را حفظ کنیم تا خودشان بتوانند بدون بهره‌گیری از روش‌های شبیه‌سازی، تولید مثل و زاد و ولد کنند. محیط‌بان‌ها در تحقق این هدف نقش مهمی داشته‌اند. سازمان حفاظت محیط‌زیست نیز باید تلاش کند در این زمینه فرهنگسازی شود و شکار غیرمجاز این حیوانات به حداقل کاهش یابد.

بسیاری از محیط‌بان‌ها در این راه زندگی خود را قربانی کرده و از جان شان گذشته‌اند. با وجود این به نظر من باید بحث فرهنگسازی بیش از پیش مورد توجه قرار گیرد. مردم باید نسبت به نادرست بودن شکار حیوانات آموزش ببینند. بنابراین پیش از شبیه‌سازی لازم است فرهنگسازی انجام شود و تاکید می‌کنم ما به عنوان انسان با اخلاق و مسلمان شیعه نسبت به محیط‌زیست خود مسئول هستیم. در کنار مبارزه با شکار بی‌رویه و بازسازی زیستگاه‌ها در شرایطی که گونه‌های جانوری در معرض تهدید هستند باید با ایجاد بانک‌های سلولی از این حیوانات مراقبت و نگهداری کنیم.

آیا پیش از این نیز در زمینه شبیه‌سازی گونه‌های در حال انقراض به موفقیت‌هایی دست یافته بودید؟

در سال‌های گذشته برای چندگونه جانوری در معرض تهدید اقداماتی با هدف ایجاد بستری برای شبیه‌سازی این حیوانات انجام شده است. در راستای تحقق این هدف، بانک کوچکی در مجموعه رویان اصفهان راه‌اندازی شده است.

علاوه بر این در تلاش بوده‌ایم از طریق اجرای پروژه شبیه‌سازی بتوانیم حیواناتی را که در حال انقراض هستند، حفظ کنیم و مانع انقراض این موجودات شویم. برای شبیه‌سازی حیوانات از گونه‌های نزدیک به آنها استفاده کرده‌ایم. برای مثال قوچ وحشی قمیشلو از نظر ژنتیکی به گوسفند و قوچ معمولی شباهت دارد که این حیوانات در دسترس هستند. هدف ما شبیه‌سازی این حیوان بوده که با موفقیت انجام شده است.

شبیه‌سازی موجودات چگونه انجام می‌شود؟

یکی از ویژگی‌های روش شبیه‌سازی این است که در این روش هیچ اسپرمی وجود ندارد؛ بنابراین برای شبیه‌سازی به جنس نر نیاز نداریم. از گوش حیوان نمونه‌برداری می‌کنیم.

اگر نمونه برداری از حیوان ماده باشد حیوانی که متولد می‌شود ماده است و اگر نمونه برداری از حیوان نر باشد حیوان متولد شده نر است. در این روش سلول‌ها به روش تقسیم سلولی در شرایط آزمایشگاهی تکثیر می‌شوند. به این ترتیب میلیون‌ها سلول در اختیار خواهیم داشت که به روش تقسیم سلولی ایجاد شده است. در مرحله بعد به کشتارگاه مراجعه می‌کنیم و تخمک‌های گوسفند‌های معمولی را جمع‌آوری می‌کنیم. پس از جمع‌آوری تخمک‌ها، بالغ‌سازی انجام می‌شود.

در مرحله بعد هسته تخمک را خارج می‌کنیم و هسته سلولی را که از گوش حیوان وحشی گرفته ایم به داخل هسته منتقل می‌کنیم. در این روش هیچ اسپرمی دخالت ندارد.

در مرحله بعد جنین را به یک رحم به اصطلاح اجاره‌ای یا جایگزین یا رحم حامل که توانمندی نگهداری جنین را داشته باشد، انتقال می‌دهیم. بعد از انتقال منتظر می‌مانیم تا باروری انجام شود. در شرایطی که باروری با موفقیت انجام شود باید در دوران بارداری از حیوانی که جنین را در رحم آن قرار داده‌ایم، مراقبت کنیم تا در نهایت نوزاد متولد شود.

قوچ شبیه‌سازی شده اکنون در چه شرایطی است؟

این قوچ شبیه‌سازی شده اول مرداد ماه متولد شد و اکنون در سلامت کامل است و در مزرعه پژوهشگاه رویان نگهداری می‌شود. وضع عمومی این حیوان رضایت بخش اعلام شده است و با هیچ مشکل یا محدودیتی مواجه نیست.

آیا این طرح در کشورهای دیگر نیز انجام شده است؟

پیش از این در گروهی از این کشورها طرح‌های مشابهی با هدف شبیه‌سازی حیوانات در حال انقراض انجام شده که موفقیت‌آمیز بوده است. در کشور ایتالیا محققان موفق به شبیه‌سازی حیواناتی مانند بز و قوچ وحشی شده‌اند. در کشور اسپانیا از این روش برای شبیه‌سازی گربه وحشی و بز وحشی بهره گرفته شده است.

در کره جنوبی نیز در این زمینه طرح‌های موفقی به اجرا درآمده است. این کشورها توسعه یافته هستند و این نشان می‌دهد کشور ما یک کشور جهان سومی نیست و ما هم توسعه یافته هستیم.

وقتی درباره علوم دیگری مانند علوم هسته‌ای و نانوفناوری صحبت می‌کنیم باید توجه داشته باشیم خوشبختانه در سال‌های اخیر در حوزه بیولوژی یا زیست شناسی به پیشرفت‌های خوبی دست یافته‌ایم که نشان‌دهنده توانمندی ما در حوزه علم و فناوری است. بر این اساس میان این کشورها ما چهارمین کشوری هستیم که به توانمندی شبیه‌سازی حیوانات در حال انقراض دست یافته‌ایم.

آینده‌ای روشن در شبیه‌سازی

دکتر نصر اصفهانی، رئیس پژوهشگاه رویان اصفهان درخصوص آینده تحقیقات شبیه‌سازی می‌گوید: امیدواریم بتوانیم در این عرصه‌ها فعالیت بیشتری داشته باشیم. اکنون محققان پژوهشکده زیست فناوری در تلاش هستند با استفاده از این روش حیوانات دیگری مانند یوزپلنگ و پلنگ ایرانی را نیز شبیه‌سازی کنند. در زمینه شبیه‌سازی حیوانات در حال انقراض فعالیت‌ها و اقدامات اولیه انجام شده است. البته به این معنی نیست که اکنون کاملا هدفمند در این زمینه پیش می‌رویم. پیشرفت این طرح‌ها نیازمند حمایت است. در حقیقت این طرح‌ها هزینه بالایی دارد. دولت، مردم و محیط‌زیست و مسئولان باید از اجرای این طرح‌ها حمایت کنند. اگر این حمایت‌ها وجود داشته باشد می‌توانیم امیدوار باشیم در آینده‌ای نه‌چندان دور در این زمینه به توانمندی‌هایی دست پیدا کنیم.

فرانک فراهانی جم

دانش