ایران، فرصتی استثنایی برای تجارت دریایی قزاقستان

قزاقستان نیز به‌عنوان یکی از جمهوری‌های استقلال یافته از روسیه و در حال توسعه ـ که در گستره‌ای از خشکی محاصره شده است ـ امروز با این سیاست تصمیم به توسعه صنعت حمل و نقل خود گرفته اما نه از راه زمین و هوا، بلکه طی برنامه‌ای بلندپروازانه چشم به پهنه آب‌های جهان داشته و از اهمیت آنها قصد استفاده دارد. قزاقستان این کار را با ساخت بنادری کاملا نوین با ظرفیت قابل ملاحظه در تخلیه و بارگیری محصولات درکنار سیاست‌های دیگر خود آغاز کرده است.

این در حالی است که برای اولین بار این کشور با اجرای برنامه‌ای به نام آب آبی تصمیم گرفته حمل و نقل دریایی خود را در طول مسیردریایی خزر توسعه دهد. برنامه‌ای که به این جمهوری تازه استقلال یافته اجازه می‌دهد با استفاده از ناوگان حمل و نقل دریایی خود، مستقل از کشتی‌های تجاری دیگر کشورها بتواند نیازها و تولیداتش را از جغرافیای خزر منتقل و کاهش هزینه‌های قابل توجهی را درباره ارسال و خرید محصولات مورد نیازش تجربه کند. این سیاست اقتصادی قزاقستان در منطقه خزر اگرچه می‌تواند برای برخی مسائل حمل و نقل و کاهش هزینه‌های اقتصادی این کشور تاثیرگذار باشد، اما از آنجا که دریای خزر به طور کلی توسط خشکی محاصره شده و تنها از طریق آبراهه‌ای کوچک به دریای سیاه راه دارد نمی‌توانست مقاصد اصلی قزاقستان از اتخاذ چنین تصمیمی برآورده کند و همین امر باعث شد افق‌های تصمیم‌گیری قزاقستان را بسیار دورتر از منطقه خزر برود و پهنه اقیانوس‌های دیگر را نیز دربر بگیرد.

دلایل دسترسی به آب‌های آزاد

قزاقستان در طول دو دهه ابتدایی استقلال خود رسیدن به بازارهای آزاد را سرلوحه سیاست‌های اقتصادی خود قرار داده است به‌صورتی که با استفاده از سیستم حمل و نقل زمینی مثل راه‌آهن، خطوط لوله انتقال درکنار بزرگراه اقتصادی چین از طریق مرزهای مشترک خود با این کشور به همراه راه‌های ارتباطی شمالی با روسیه توانست تقریبا به اهداف خود دست یابد. اما از آنجا که توسعه اقتصادی در گرو امنیت دسترسی به منابع و کالاهاست و باید برای ارسال تولیدات به بازارهای هدف، برنامه‌ریزی مدون و دقیقی داشت این کشور اجرای سیاست دسترسی به آب‌های آزاد را دنبال می‌کند.

قزاقستان در اجرای این سیاست، با استفاده از شبکه حمل ونقل زمینی خود از طریق شمال و شرق کشورش می‌تواند با کاهش هزینه‌های موجود از طریق حمل ونقل دریایی، کالاهای مورد نیاز و تولیدی خود را از طریق خاک روسیه و چین به آب‌های آزاد در زمان کمتر و هزینه‌ای مناسب‌تر ارسال کند. اما گسترش ارتباطات تجاری و همچنین داشتن راهکارهای جایگزین برای جلوگیری از بلوکه شدن و محصور شدن مجدد قزاقستان در خشکی می‌توانست عاملی در افزایش میل ارتباط بیشتر این کشور با همسایگانی چون ایران، جمهوری آذربایجان و ترکیه باشد. این درحالی است که مقامات قزاقستان در بخشی از سیاست‌های اقتصادی خود نه‌تنها قصد دسترسی این کشور را به بازارهای هدف خود داشتند؛ بلکه می‌توانستند برای ترانزیت کالاهای چینی به اروپا و همچنین منطقه آسیای میانه نیز برنامه‌ریزی کنند تا از محل درآمد این ترانزیت کالا برای خودشان منابعی در اختیار گیرند؛ سیاستی که تغییرات آب و هوایی در منطقه قطب شمال می‌تواند راه رسیدن کالاهای چینی به اتحادیه اروپا را نیز کاهش دهد.

از سوی دیگر سوخت و منابع انرژی عاملی در اجرای سیاست دسترسی به آب‌های آزاد قزاقستان شد، چون مقامات این کشور دریافتند برای رسیدن به رشد اقتصادی و توسعه محصولات خود چه برای استفاده در مرزها و چه ارسال به دیگر نقاط جهان نیازمند منابع انرژی هستند. انتقال انرژی از طریق خطوط لوله به عقیده مسئولان برای قزاقستان کاری پرخطر و پرهزینه بود درحالی‌که انتقال انرژی از طریق کشتی‌های خود قزاقستان به صرفه‌تر و ایمن‌تر بود. این عامل توانست تاثیر قابل ملاحظه‌ای در کاهش میل قزاقستان برای امضای قراردادهای خطول انتقال نفت و گاز گذاشته و سیاست آنها را معطوف به راه‌اندازی خطوط حمل و نقل دریایی کرد.

اما سومین عامل جدیت قزاقستان در راه‌اندازی ناوگان حمل و نقل دریایی خارج از خاک با عنوان راه دریا به اورآسیا، مربوط به فرصت‌های ایجاد شده و روابط مناسب با برخی همسایگان خود مثل ایران و جمهوری آذربایجان و ترکیه است. فرصتی که با انتشار بیانیه مشترک ایران با کشورهای 1+5 تکمیل شد و جدیت این کشور را بیش از پیش کرد تا با خرید یک ناوگان دریایی از طریق اقیانوس هند دسترسی کاملی به آب‌های آزاد داشته باشد.

توافق 1+5 و واقعیت رویای قزاقستان

سیاست دسترسی به آب‌های آزاد و گرم اگرچه در ذهن بیشتر ما مربوط به روسیه تزاری و پطر کبیر بوده، اما این سیاست همزمان با رویدادهای تاریخی کشورهایی مثل ایران، اکنون الهام‌بخش سیاست بلند پروازانه قزاقستان شده است. اما نه از طریق استفاده از نیروی نظامی بلکه با امضای توافق‌نامه و البته همکاری‌های دوجانبه. از این رو قزاقستان در شهر آستانه اجلاسی مشترک با ایران، جمهوری آذربایجان و ترکیه برگزار کرد تا با استفاده از روابط حسنه و همچنین امتیازات موجود رویای رسیدن به آب‌های آزاد قزاقستان را به واقعیت تبدیل کند.

این در حالی است که نتایج مثبت گفت‌وگوهای هسته‌ای ایران با کشورهای غربی توانست افق‌های تازه‌ای مقابل سیاستمداران قزاق فراهم کند تا ایران به‌عنوان فرصتی طلایی برای رسیدن قزاقستان به آب‌های آزاد شناخته شود. اهمیت ایران برای قزاقستان زمانی چند برابر شد که خط آهن جنوب ـ شمال که می‌تواند خلیج‌فارس را به خاک قزاقستان متصل کند، راه‌اندازی شد تا زمینه حمل و نقل کالاهای مورد نیاز یا صادراتی قزاقستان تا آب‌های آزاد در محیطی ایمن و با ثبات فراهم شود.

اکنون مقامات سیاسی و اقتصادی قزاقستان با درنظر گرفتن این که انتشار بیانیه ‌مشترک ایران و کشورهای 1+5 می‌تواند زمینه حذف کامل تحریم‌ها را علیه ایران فراهم کند به فکر ایجاد بندری مستقل در خاک ایران و در حاشیه خلیج‌فارس افتاده‌اند تا بتوانند از این طریق در طول پنج سال 20 درصد به مبادلات تجارت خارجی خود بیفزایند. لازم به یادآوری است قزاقستان در سال 2013 میلادی با تشکیل شرکت حمل و نقل دریایی فراتر از آب‌های خزر 14 کشتی بزرگ (اقیانوس پیما) در اختیار دارد که قرار است از طریق پایانه‌های قزاقستان در کشورهایی همچون ایران، لیتوانی، روسیه و چین به دیگر نقاط جهان اقدام به حمل و نقل دریایی کند.

اما علی‌رغم توافق‌های انجام شده قزاقستان با ایران و جمهوری آذربایجان، هنوز نشانه‌هایی از مشکلات درباره به نتیجه رسیدن قزاقستان با روسیه دراین امربه چشم می‌خورد.

آخرین اقدامات قزاقستان

مقامات قزاقستان با توجه به فراهم شدن شرایط اجرای سیاست دسترسی این کشور به آب‌های آزاد از طریق کشورهای همسایه می‌گویند: با توجه به سرمایه‌گذاری برای راه‌اندازی بندری جدید در مرز آبی قزاقستان در خزر ـ که تا دسامبر سال آینده میلادی کامل خواهد شد ـ و خرید ناوگان دریایی تجاری از سوی این کشور برای استفاده از بندر اختصاصی خود در برخی کشورهای همسایه مثل ایران، این کشور می‌تواند افزایش قابل توجهی در صادرات خود ایجاد کند.

منبع: jamestown.org / 5 آگوست 2015

عماد عزتی

اقتصاد