جنگل‌های شمال کشور زیر ذره‌بین حفاظت علمی

تاکنون چهار سیمای جنگلی به عنوان مناطق پایلوت برای این پروژه انتخاب شده است. متخصصان این پروژه تلاش دارند بر مبنای جمع‌آوری اطلاعات زیربنایی از این زیست‌بوم ارزشمند، طرحی علمی و عملی ارائه کنند که با اجرای آن نه‌تنها امکان حفاظت از تنوع زیستی فراهم شود، بلکه در عین حال یک سیستم مدیریت مشارکتی و چندمنظوره با هدف حمایت از مردم محلی در دستور کار قرار گیرد.

جنگل‌های هیرکانی؛ میراثی که خاورمیانه و اروپا به آن غبطه می‌خورند

دکتر مایکل ادوارد موزر، فارغ‌التحصیل دانشگاه دورهام انگلستان و مشاور بین‌المللی این پروژه در گفت‌وگو با جام‌جم، جنگل‌های هیرکانی را بزرگ‌ترین و بکرترین جنگل‌های برگریز خاورمیانه و اروپا توصیف کرد و از آنها با عنوان یک میراث جهانی نام برد. موزر یادآور شد برای مدیریت و حفاظت از این جنگل‌ها مهم‌ترین راهکار، کسب اطلاعات موثق علمی است؛ زیرا اگر دانش لازم نباشد طبیعتا امکان حفاظت وجود نخواهد داشت. حال پرسش این است که ارزش جنگل‌های هیرکانی از کجا ناشی می‌شود؟ ساده‌ترین پاسخ به این پرسش، حضور عناصر گیاهی و جانوری منحصربه‌فرد است که در این منطقه گردهم آمده‌اند. داریوش بیات، مدیر ملی پروژه مدیریت چندمنظوره جنگل‌های هیرکانی، حفاظت از این منطقه زیستی منحصربه‌فرد را نه‌تنها از جنبه ملی بلکه از نظر بین‌المللی حائزاهمیت توصیف می‌کند و می‌افزاید: گونه‌های گیاهی مانند سرخدار نمدار، ملچ، گل ابریشم یا شب خسب ازجمله گونه‌های خاص و منحصربه‌فرد این عرصه هستند. برخی گونه‌ها مانند افرای هیرکانی (Acer hyrcanum)، به اندازه‌ای خاص و منحصربه‌فرد است که ما حتی در لوگوی معرفی پروژه، اغلب از آنها و به منظور آگاه‌سازی استفاده می‌کنیم. تنوع گیاهی و حتی جانوری در این منطقه بشدت غنی است، اما به طور کلی هرچقدر از غرب به شرق نزدیک شویم، معمولا به دلیل شرایط خاص اقلیمی تنوع و تعدد گونه‌ای بیشتر و بیشتر می‌شود. برای مثال در منطقه گلستان شاهد نمونه‌های کم‌نظیری از جلوه‌های طبیعی هستیم. این مساله به این معناست که به دلیل تفاوت‌های اقلیمی و طی قرن‌های متمادی در ژنوتیپ یک گونه خاص مثلا بلوط تغییراتی حادث شده تا این گیاه بتواند تنوع اقلیمی را تحمل کند.

تحقیق علمی یا آگاه‌سازی عمومی

جنگل‌های هیرکانی سال‌هاست به واسطه عوامل گوناگون در معرض خطر قرار دارند. دکتر مایک موزر، مشاور ارشد پروژه مدیریت چندمنظوره جنگل‌های هیرکانی در پاسخ این سوال که در جنگل‌های هیرکانی اولویت اول تحقیقات علمی است یا آگاه‌سازی عمومی می‌گوید: تحقیق و جمع‌آوری اطلاعات همیشه مهم‌ترین اصل هر کاری به حساب می‌آید، اما این دلیل کم‌کاری نمی‌شود. درباره جنگل‌های هیرکانی هم تحقیقات بیشتری لازم است تا بتوان بهترین الگو را برای مدیریت ارائه کرد. این الگو باید الگویی باشد که در آن، نه‌تنها تنوع زیستی حفظ شود، بلکه منافعی هم برای جوامع محلی به ارمغان آورد. در حال حاضر، تحقیقاتی لازم است که براساس آنها بتوانیم تاثیر تغییرات اقلیمی را به حداقل برسانیم و بیماری‌های درختان را هم بهتر بشناسیم. در حال حاضر برای من بیشتر این مساله مهم است که رویکرد مدیریتی در این جنگل‌ها را به سمت بهره‌برداری پایدار تغییر دهیم. یعنی بر مبنای دیدگاهی روشن و یک استراتژی مشخص، تمام بخش‌ها در حفاظت دخیل باشد.

پروژه مدیریت چندمنظوره جنگل‌های هیرکانی در مرحله جمع‌آوری اطلاعات و داده‌ها از طریق منابع گوناگون است. وضعیت جنگل، مسائل اجتماعی و اقتصادی قوانین و سیاست‌های مرتبط با جنگل‌های هیرکانی در مباحث مختلف اعم از مشارکت، جنگلداری و گردشگری مورد ارزیابی قرار گرفته است. این پروژه سال گذشته در قالب پروژه‌ای تحقیقاتی با سرپرستی دکتر موزر اقدام به مطالعه و بررسی وضعیت پرندگان جنگل‌های هیرکانی کرد که حاصل آن گردآوری اطلاعاتی در زمینه ثبت گونه‌های مختلف و در عین حال میزان فراوانی آنها در حوزه‌های مختلف این پروژه بود. مطالعاتی از این دست، اغلب زیربنای پروژه‌های مدیریت تلفیقی هستند، زیرا گونه‌های مختلف جانوری اعم از پرندگان و پستانداران اغلب به عنوان یکی از شاخص‌ترین فاکتورهای سنجش سلامت اکوسیستم در نظر گرفته می‌شود. غنای جمعیت گونه‌های مختلف جانوری تابع مستقیمی از عوامل متعدد ازجمله وضعیت پوشش گیاهی، مساحت زیستگاه و تامین حداقل نیازهای اولیه است. در نتیجه فرضا با تعیین غنای پرندگان در فصول مختلف سال، محدوده‌ها و لکه‌های تاثیرگذار از نظر وسعت، فاصله از یکدیگر و برخی ساختارهای فضایی و زیستی می‌توان اطلاعات لازم را برای مدیریت صحیح جوامع گیاهی به دست آورد.

تحقیق در مناطق پایلوت

از آنجا که مطالعات آمایش سرزمین باید در پهنه‌ای وسیع ازجمله کل محدوده جنگل‌های شمال کشور دنبال شود، لذا پروژه مدیریت چندمنظوره جنگل‌های هیرکانی اقدام به آمایش کلی در سطح جنگل‌های هیرکانی و پهنه‌بندی در سطح حوزه‌های پایلوت خواهد کرد. مدیر پروژه مدیریت جنگل‌های هیرکانی در این زمینه به جام‌جم گفت: اکنون مناطق پایلوت انتخابی در حال پهنه‌بندی هستند. در انتخاب مناطق پایلوت سه معیار در نظر گرفته شده که به ترتیب عبارتند از: معیارهای اکولوژیک، معیارهای اجتماعی و اقتصادی و معیارهای مدیریتی. از نظر معیارهای اکولوژیک طبیعتا منطقه‌ای انتخاب می‌شود که از نظر تنوع ـ زیستی غنی باشد؛ یعنی بتوان گونه‌های ارزشمند گیاهی و جانوری را در آن سراغ گرفت. از نظر معیار اجتماعی و اقتصادی به این مساله توجه می‌شود که جوامع محلی پتانسیل و تمایل به همکاری و مشارکت در طرح را داشته باشند. از نظر مدیریتی نیز دغدغه اساسی این است که مسائل حوزه انتخابی قابل مدیریت باشد؛ یعنی شرایط به حدی حاد و سخت نباشد که تیم اجرایی از همان ابتدا به این جمع‌بندی برسد که نمی‌توان در این منطقه کار کرد. جنگل‌های هیرکانی شمال کشور به طور کلی در حیطه سه استان شمالی (گیلان، مازندران و گلستان) و تحت مدیریت و نظارت چهار اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری (یک اداره در گیلان، دو اداره در مازندران و یک اداره در گلستان) قرار دارند. پروژه نیز بر این اساس هر یک از حوزه‌های تحت مدیریت ادارات کل منابع طبیعی، یک منطقه را به عنوان پایلوت انتخاب کرده است. مجموع این حوزه‌ها 120 هزار هکتار را تحت پوشش قرار می‌دهد.

تجزیه و تحلیل با کمک نرم‌افزارهای رایانه‌ای

لایه‌های اطلاعاتی تهیه شده از مناطق پایلوت اغلب شامل طیف وسیعی از داده‌ها هستند. لذا برای سنجش آنها از نرم‌افزارهای خاص در حوزه سامانه اطلاعات جغرافیایی (GIS) استفاده می‌شود. این نرم‌افزار کمک می‌کند لایه‌های اطلاعاتی گوناگون براحتی روی هم قرار گیرد و بتوان داده‌های مناسب را برای مدیریت از آنها استخراج کرد. این نرم‌افزارها تهدیدات حوزه موردنظر را در دو زمان حال و آینده در قالب نقشه‌هایی با رنگ‌بندی‌ مختلف در اختیار محققان قرار می‌دهد و به شناسایی نقاط آسیب‌پذیر جنگلی و برنامه‌ریزی برای حل معضلات آن کمک می‌کند.

ساخت جاده یکی از مهم‌ترین تهدیدات جنگل‌های هیرکانی در حال حاضر است. بالطبع هر چقدر فاصله از جاده بیشتر شود، کیفیت پوشش جنگلی بهتر می‌شود و برعکس. سازمان جنگل‌ها و مراتع سال‌هاست که در شبکه‌ای آماری به ابعاد یک کیلومتر در 5 کیلومتر مشغول مطالعات ادواری است. این شبکه آماری به عنوان یکی از داده‌های اولیه در پروژه مدیریت چندمنظوره جنگل‌های هیرکانی مورد استفاده قرار گرفته است. داریوش بیات درباره اهمیت این شبکه آماری می‌گوید: در سطح 120 هزار هکتار پروژه (هر 500 هکتار یک پلات) تقریبا 240 نقطه وجود دارد که ما اطلاعات پایه مورد نیاز (اعم از وضعیت پرندگان، کیفیت پوشش جنگلی و...) را با دقت زیاد از همین نقاط جمع‌آوری کرده‌ایم. اطلاعاتی نظیر پوشش جنگل در زمان حاضر و در سنوات قبل، وضعیت جنگل و... نیز وجود دارد که همه ازجمله مهم‌ترین لایه‌های اطلاعاتی ما در این پروژه محسوب می‌شود. با روی‌هم‌اندازی این لایه‌های اطلاعاتی می‌توان به راهکارهایی برای مدیریت بهینه جنگل‌ها رسید. با اجرای پروژه در برخی نقاط که از نظر پوشش گیاهی آسیب‌دیده و از یکدیگر منفصل هستند می‌توان کریدورهایی برای جابه‌جایی امن حیات وحش ایجاد کرد. ایجاد کریدورهای ارتباطی بویژه در مناطقی که تلفات جاده‌ای زیادی دارد، از مهم‌ترین راهکارهای مدیریت صحیح حیات وحش است. این مناطق دقیقا از روی همان نقشه‌های تولید شده به دست آمده و درصدد هستیم با ایجاد چنین کریدورهایی جابه‌جایی ایمن حیات وحش را تا حد امکان بهبود ببخشیم.

مطالعات تخصصی درباره پرندگان

محمد توحیدی‌فر، مسئول هماهنگی مطالعات درباره پرندگان به خبرنگار جام‌جم می‌گوید: تیم پروژه در خلال فرآیند مطالعاتی روی فون پرندگان از 24 پرنده‌نگر حرفه‌ای و نیمه‌حرفه‌ای درخواست همکاری کرد. نام هر پرنده براساس دفعات مشاهده مستقیم یا شنیده شدن آوازش در مناطق انتخابی ثبت شد. گام دوم بسیار مهم، نمایش تمام داده‌ها روی نقشه بود. زیرا در این مرحله فراوانی مثلا دارکوب‌ها در مناطق پایلوت مشخص و نمایش داده شد. جنگل‌های هیرکانی خزر زیستگاه چهار گونه مختلف از دارکوب‌ها شامل دارکوب سیاه، دارکوب خالدار کوچک دارکوب خالدار بزرگ و دارکوب سبز است که البته اغلب آنها زیستگاه‌‌های خاص را انتخاب و اشغال می‌کنند. لذا نمی‌توان در تمام محدوده‌های جنگلی آنها را مشاهده کرد. حضور دارکوب‌ها به طور مشخص به عواملی همچون پوشش جنگلی، ساختار و کیفیت زیستگاه بستگی دارد. زمانی که الگوی پراکنش گونه‌ها تعیین شود، می‌توان به این نتیجه رسید که فرضا کدام مناطق جنگلی نسبتا بکر و قدیمی است یا کدام مناطق برعکس بیشتر تخریب شده و به همین ترتیب دیگر اطلاعات جمع‌آوری می‌شود. با توجه به مشاهدات و عکس‌های موجود که تاکنون از گونه‌های مختلف جانوری به دست آمده، نتیجه می‌گیریم جنگل‌های هیرکانی خزر با وجود فون غنی از نظر تعداد مهره‌داران بومی خیلی فقیر است. چنان که حضور یک پستاندار، یک دوزیست و یک پرنده تقریبا بومی که البته در جنگل‌های کشور آذربایجان مشاهده شده، گواهی بر این مطلب است.

ارزیابی موقعیت کنونی جنگل‌ها در نقشه‌های جهانی

مشاور بین‌المللی پروژه، دکتر مایک موزر باور دارد این پروژه شروع خوبی داشته است و البته تلاش‌ برای پیاده‌سازی مدیریت تلفیقی در هر کدام از مناطق پایلوت همچنان ادامه دارد. موزر استقرار کمیته‌های هماهنگی محلی در حوزه‌های پایلوت را از مهم‌ترین کارهای انجام شده عنوان می‌کند و می‌گوید: مطالعات مهمی در دست انجام است تا براساس آنها بتوانیم خدمات اکوسیستمی را بر مبنای علمی تشریح و ارزیابی کنیم. دوره‌های آموزشی مختلفی تاکنون برگزار شده، اما مهم‌ترین کار این است که بتوانیم جوامع محلی را وارد کار کنیم که در این باره هم کارهای گوناگونی انجام شده است. برای من جالب است که برخی در خارج از ایران هنوز نمی‌دانند چنین جنگل‌هایی در جهان وجود دارد. این دیدگاه باید تغییر کند و تنها راهش این است که بتوانیم با حفاظت درست از این جنگل‌ها آنها را به جایگاه اصلی خود در نقشه‌های جهانی برگردانیم.

فرناز حیدری‌

‌ جام‌جم