ضـرورت فراموش‌ شده گردشگری ایران + عکس

این خلاصه چیزی است که در مورد توالت‌های ایران در سایت «لونلی پلانت» (Lonely Planet) نوشته شده است.

سایتی که معتبرترین پایگاه فضای مجازی در زمینه گردشگری است و کتاب‌های منتشر شده آن برای معرفی کشورها و از جمله ایران، در دست اکثر توریست‌هایی که این روزها در کشورمان پرسه می‌زنند دیده می‌شود.

این البته نه فقط حرف سایت لونلی پلانت که گفته مسئولان کشورمان هم هست. اول شهریور بود که سعید شیرکوند، معاون سرمایه‌گذاری سازمان میراث فرهنگی و گردشگری، سرویس بهداشتی را بزرگ‌ترین و مهم‌ترین مشکل گردشگری ایران دانست و گفت: «اگر ده سال دیگر مشکل سرویس بهداشتی این مملکت حل شود، کلاهم را صد متر بالاتر می‌اندازم».

شیرکوند که در یک نشست خبری سخن می‌گفت دل پری از این ماجرا داشت و در ادامه گفت: «خنده‌دار است که تمام آدم‌ها ضرورت این موضوع را حس می‌کنند، اما اقدامی برای آن انجام نمی‌دهند.»

این اولین بار هم نبود که مسئولان دولتی به فکر سرویس بهداشتی افتاده‌اند. چهار سال پیش شهرداری قزوین به فکر افتاد و نخستین همایش ملی سرویس‌های بهداشتی را برگزار کرد و یک سال بعد از آن هم شهرداری تهران نشستی تخصصی برای این مساله گذاشت و حتی از نایب‌رئیس مجلس برای سخنرانی در آن دعوت کرد.

این در حالی است که مساله توالت در جهان هم دارای اهمیت است، به طوری که سازمانی جهانی برای آن تشکیل شده و همه ساله، 19 نوامبر (28 آبان) به عنوان روز جهانی توالت گرامی داشته می‌شود.

مشکل اول:‌نبود برنامه‌ریزی

سوال اساسی اینجاست که چرا بشر باید با محل رفع یکی از اصلی‌ترین نیازهای خود مساله داشته باشد. ماجرا در چند حوزه مختلف نهفته است: موضوع نخست که به نظر اصلی‌ترین مشکلات است، ساده‌انگاری در مورد این مشکل بخصوص از سوی مسئولان است.

در هند که یکی از وخیم‌ترین وضعیت‌های سرویس بهداشتی در سراسر جهان را دارد، گزارش مجله اکونومیست حاکی از آن است که رهبران این کشور تاکنون تمایلی برای مقابله با این بحران نداشتند.

این در حالی است که 150 سال پیش، مهاتما گاندی، رهبر مبارزه با استعمار انگلستان در این کشور گفته بود: «دستشویی خوب مهم‌تر از استقلال کشور است.»

البته اخیرا رویکردها در این کشور نسبت به این مساله عوض شده و نخست‌وزیر هند سال گذشته در یک تابوشکنی گفت که در بودجه این کشور، اولویت سرویس بهداشتی بیش از معابد خواهد بود.

(اکونومیست، 19 جولای 2014) در کشور ما هم رویکردها نسبت به این مساله تاکنون درست نبوده به‌طوری که شهردار قزوین، برگزارکننده همایش اولین در این زمینه از برخورد طنزآمیز رسانه‌ها گله کرده بود و شهرداری تهران که نشست دوم را برگزار کرد از مخالفت بسیار با برگزاری آن گفت.

معاون سازمان هم معتقد است :«برنامه‌ریزی‌ها در این حوزه تاکنون غیرکارشناسی و اضطراری بوده است.»

مشکل دوم: اقتصاد

مساله بعدی در زمینه توالت، اقتصاد آن است. گفته شده یکی از دلایل عدم ساخت سرویس بهداشتی در هندوستان هزینه بالای این کار است.

سازمان ملل متحد در گزارشی که پنج سال پیش منتشر کرده بود گفت هزینه لازم برای ساخت یک دستشویی در جهان به طور متوسط 300 دلار است.

این رقم برای مردم غالبا فقیر در هند رقم گزافی است. در ایران اما رقم‌ها بسیار بیشتر از این حرف‌هاست.

شهرداری تهران سال 91 اعلام کرد برای ساخت 3000 چشمه دستشویی، 50 میلیارد تومان پول کنار گذاشته؛ یعنی هر چشمه دستشویی 17 میلیون تومان! با این حال مساله اصلی نه این سرمایه‌گذاری که بازگشت سرمایه است.

با وجود این‌که سازمان ملل گفته به ازای هر دلاری که خرج توالت شود بین 3 تا 34 دلار از محل کاهش فقر و همچنین کاستن از هزینه‌های بهداشت عمومی به کشور کمک خواهد شد، اما ظاهرا این حرف‌ها به گوش سرمایه‌گذاران نمی‌رود.

باز هم بشنوید از سعید شیرکوند که در همان نشست خبری گفته: «به یکی از مجموعه‌های شیک بین‌راهی پیشنهاد دادم با ساخت سرویس بهداشتی اقدام ماندگار انجام دهد و در مقابل خدماتی که می‌دهد، هزینه بگیرد، اما این موضوع برای آن سرمایه‌گذار توجیه نداشت».

دلیل این توجیه نداشتن هم باز از زبان شیرکوند این است که «نمی‌دانم چه وقت و کجا در مغز ما فرو کرده‌اند که برای استفاده از مواد غذایی مثلا 50 هزار تومان بدهیم، اما هزار تومان برای حل این مساله ضروری (سرویس بهداشتی) هزینه نکنیم.

این فرهنگ غلط است، اما هیچ‌کس هم سراغ آن نمی‌رود. تا وقتی مردم بر سر پرداخت 200 تومان به خدمات‌دهندگان سرویس بهداشتی می‌جنگند، این مشکل هیچ وقت حل نخواهد شد.»

مشکل سوم: مساله فرهنگی

البته نباید از فرهنگ هم بسادگی عبور کرد. در گزارش اکونومیست که در مورد سرویس بهداشتی‌های هند نوشته شده؛ آمده یکی از مشکلات اصلی در هند مشکل فرهنگی است، چراکه به عنوان مثال در کتاب «منوسمرتی» که یکی از کتب دینی هندوئیسم است به تخلی در فضای باز توصیه شده و دلیل آن اجتناب از تشریفات زاید عنوان شده است.

با این حال در کشور ما این مساله قدری عجیب است، چراکه دین ما دینی است که نظافت را جزئی از ایمان می‌داند و آداب مفصلی در مورد امر تخلی در کتاب‌های دینی چون رساله‌های احکام عملی مراجع و حتی کتبی عرفانی مثل اسرار نماز اثر میرزا جواد آقای ملکی تبریزی آمده است.

با این حال ظاهرا فرهنگ عمومی در زمینه نظافت به اندازه متون دینی و اخلاقی و حتی عرفی رشد پیدا نکرده ضمن این‌که مشکلات دیگری نظیر وندالیسم یا تخریب اشیا و اماکن عمومی (مثل نوشتن روی در دستشویی‌ها) هم در این حوزه وجود دارد.

سه مشکلی هم که گردشگران در زمینه سرویس بهداشتی در ایران دارند، به نوعی مشکل فرهنگی است. مشکل نخست کثیف بودن توالت است که هم در بعد اقتصادی و هم در بعد فرهنگی به آن پرداخته شد.

مشکل دوم نبود توالت به شکل فرنگی و ساخت اکثر توالت‌ها به شیوه شرقی است که البته اگرچه طبیعی است، ولی شایسته یک کشور گردشگرپذیر نیست و مشکل سوم نبود دستمال کاغذی به‌عنوان ابزاری اصلی برای نظافت گردشگران غیرایرانی.

این در حالی است که فرهنگ نظافت در ایران، بیش از هر چیز متکی بر آب است. در این زمینه مشکلات جزئی‌تری هم دیده می‌شود.

مثلا یک گردشگر در سایت «ویرچوال توریست» (Virtualtourist) از دستشویی‌هایی در ایران یاد کرده که از بیرون هم قفل می‌شود.

این دستشویی‌ها که معمولا در آلومینیومی دارد به خاطر استفاده به عنوان در انباری دسته قفلی از بیرون هم دارد و وقتی این گردشگر به دستشویی رفته به دلیل نامشخصی باعث شده که دستشویی از بیرون هم قفل شود.

یا مثلا در سایت لونلی پلانت آمده که در ایران به‌دلیل ساختار خاص لوله و چاه فاضلاب نباید دستمال کاغذی را در چاه توالت انداخت. این در حالی است که بسیاری از توالت‌های عمومی در داخل اتاقک خود، سطل زباله هم ندارند.

مشکل چهارم: تعداد دستشویی‌ها

اما یک مشکل دیگر هم در زمینه توالت وجود دارد و آن کمبود آن است. سالنامه آماری سال 1390 مرکز آمار ایران می‌گوید 132 هزار واحد مسکونی در سراسر کشور حداقل توالت را هم ندارد.

(یعنی با فرض 4 نفر در هر منزل مسکونی، حدودا 500 هزار نفر. در جهان 2.5 میلیارد نفر این امکان را ندارند) این در حالی است که در این طرح، توالت بهداشتی به معنای «توالتی که دارای چاه فاضلاب، در، نور کافی، پنجره، توری برای پنجره، سنگ مستراح سالم و قابل شست‌وشو، کف و دیوارهای داخلی قابل شست‌وشو، وجود آب برای شست‌وشو، اتاقک تمیز، سیفون (آفتابه یا ظرفی برای تخلیه آب در توالت بعد از اجابت مزاج)، دستشویی جهت شستن دست‌ها در مجاورت توالت، صابون یا مواد شوینده در دستشویی و شیب کف توالت به سمت سنگ مستراح باشد»؛ مد نظر قرار نگرفته است.

البته وضع در محیط‌های عمومی بدتر از این حرف‌هاست. در تهران ظاهرا تا نیمه سال 91 حدود 2500 سرویس بهداشتی موجود بوده که البته آمار چشمه‌های فعال آن در دست نیست.

قرار بوده این رقم تا پایان آن سال به 5000 چشمه برسد. از آن سو سازمان راهداری و حمل‌ونقل جاده‌ای در گزارش آماری خود تا پایان سال 90 گفته در کشورمان حدود 80 هزار کیلومتر راه وجود دارد، ولی در مقابل، تا پایان سال 93، فقط 543 مجتمع اقامتی ـ رفاهی در راه‌ها تاسیس شده است؛ یعنی تقریبا به ازای هر 150 کیلومتر یک مجتمع.

این در حالی است که همین مجتمع‌های اقامتی هم به درستی توزیع نشده و بیشتر تمایل به مرکز دارد.

مثلا استان قم دارای 18 مجتمع است و استان یزد که استان گردشگرپذیری هم هست فقط 3 مجتمع دارد.

(تعداد دستشویی‌های بین‌راهی به مجتمع‌ها محدود نیست، ولی دسترسی به آمار سایر دستشویی‌ها ممکن نبود) همه اینها را کنار این بگذارید که گفته شده از هزار سرویس بهداشتی ساخته شده در دولت قبل هم 145 سرویس بهداشتی یعنی بیش از 10 درصد دارای مشکل زیرساخت، جانمایی و نگهداری بودند.

ضرورت فراموش شده

یک نظریه زبان‌شناسی می‌گوید میزان کلمات ساخته شده برای یک شیء می‌تواند نشانی از اهمیت آن شیء در آن فرهنگ داشته باشد.

در ایران وجود حدود 20 کلمه مستراح، آسایشگاه، بیت‌الخلا، آبخانه، کنیف، دهار، جای لازم، کنار آب، حَش، میضاء، مبال، جائی، حاجتگاه، مبرز، متوضاء، خلأ، ادبخانه، آبشتنگاه، طهارتخانه، خلاخانه، آبریز (سایت پارس ویکی به نقل از لغت‌نامه دهخدا) و نیز دستشویی، سرویس بهداشتی و توالت برای این مکان هم می‌تواند نشان از آن باشد که چقدر برای مردم، چنین جایی اهمیت داشته است تا جایی که حتی آن را ساخته و وقف می‌کردند.

اما ظاهرا در سال‌های اخیر، «حیا»ی نابجایی در گفتار و رفتار ما باعث شده که با وجود کارهایی چون طرح توالت‌های عمومی پروژه عمران شهری وزارت کشور در سال 61 و تدوین استاندارد این مکان به شماره 3365 در سازمان استاندارد، این نیاز اساسی به بوته فراموشی سپرده شود تا جایی که به گفته رئیس اداره بهداشت مواد غذایی و بهسازی اماکن عمومی وزارت بهداشت، عمده‌ترین مشکلات مدارس هم در سرویس‌های بهداشتی باشد.

حیایی که خود ما را در حضر و هم سفرهای درون و برون‌شهری اذیت می‌کند و البته باعث می‌شود گردشگران خارجی از این موضوع ساده، به عنوان یک مشکل اساسی در سفر به ایران یاد کنند.

براستی پرداختن به این موضوع زشت‌تر است یا این‌که گفته شود به ایران نروید، چون توالت‌های خوبی ندارد؟ جواب این سوال را باید از مردم و مسئولان پرسید مخصوصا مسئولان وزارت راه که در فرصت‌های سرمایه‌گذاری بخش خصوصی که در سایت این وزارت آمده هیچ اشاره‌ای به مجتمع‌های بین‌راهی یا احداث سرویس‌های بهداشتی ندارند.

مصطفی مسجدی آرانی- چمدان