توجه به مشکلات دیگران ‌شرط دین و‌اخلاق

اهمیت دادن به نارسایی‌ها و ظلم‌ها و نابرابری‌ها بر هر مومنی واجب است و این را زندگی و سیره عملی ائمه بخوبی نشان می‌دهد. پیامبر رسالت خود را تکریم اخلاق می‌دانست‌ ما هم باید در عمل به اخلاق پایبند باشیم تا به رستگاری و سعادت برسیم. حجت الاسلام والمسلمین سید محمدباقر علوی تهرانی در برنامه یاد خدا در این باره می گوید : یکی از جهاتی که اهل تقوا قلبی محزون دارند، این است که دنیای مردم برای آنها مهم است. اگر ببینند کسی گرفتار فقر است، برایشان سنگین است، وقتی می‌بینند در جامعه ظلم وجود دارد، قلبشان محزون می‌شود. اما این به آن معنا نیست که تنها حزن پیدا می‌کنند، برای مومنین حزن مقدمه‌ای است برای این‌که عملا برای این موضوعات کاری کنند. هم از پیامبر(ص) و هم امام صادق(ع) روایت داریم که اهل ایمان نسبت به یکدیگر حقوقی دارند.

امام صادق(ع) فرمودند این حقوق هفت‌تاست؛ یکی از این حقوق که اهل ایمان نسبت به هم دارند، حمایت مالی است. اگر یکی از اهل ایمان توانایی کمک دارد و یکی دیگر از اهل ایمان ناتوانی مالی دارد، بر آن کس که توانایی دارد واجب است به آن ناتوان کمک کند. آنچه ما از آن غفلت داریم جایگاه اخلاق در نظام اسلامی است. مسائل اخلاقی که در دایره تعامل اجتماعی است رعایت شان واجب است و اگر این مسائل را رعایت نکنیم در قیامت گرفتار می‌شویم. رسیدگی و توجه به شئون زندگی دنیوی مردم برای ما لازم است.

فقر، مساله‌ای اصیل

امام حسن(ع) می‌فرمایند: این‌که انسان‌ها حقوق دیگران را بشناسند تا ادا کنند، راهی است برای جلب محبت حضرت حق. ما باید حقوق برادران دینی خود را بشناسیم تا آنها را ادا کنیم. روایت دیگری هست از رسول اکرم(ص) که می‌فرمایند: کسی که برادران دینی‌اش را اکرام و حقوق آنها را ادا کند، خداوند را اکرام کرده است. ما نباید فکر کنیم همه بندگی ما در انجام اعمال عبادی است. کما این‌که امام صادق(ع) می‌فرماید خداوند بندگی نشده است به حقیقتی افضل از ادای حق مومن. این یعنی این‌که رعایت حقوق مومن از نماز شب و اعمال مستحبی هم مهم‌تر و واجب‌تر است. خیلی از اهل ایمان ممکن است سالی چند مرتبه به حج عمره، زیارت سیدالشهدا یا مجلس زیارت عاشورا مشرف شوند، اینها بسیار خوب است اما کافی نیست. اگر کسی برادر دینی‌اش را اکرام کرد به این معنا که حق او را ادا کرد، خدا را اکرام می‌کند، یعنی این رسیدگی به مومن، به معنای بزرگداشت خداوند است.

پیامبر اکرم(ص) در ادامه همین گفته‌اش سوال می‌فرمایند: فکر می‌کنید چه چیزی در مقابل آن می‌خواهد قرار گیرد؟ یعنی هیچ چیزی با این ارزش بزرگ برابری نمی‌کند. مشی رهبران آسمانی ما همین بوده است. معلی بن خنیس نقل می‌کند امام صادق(ع) از خانه به طرف «ظله بنی ساعده» که یک سایبانی در مدینه بوده و افراد فقیر و خیابان خواب آنجا اطراق می‌کردند، روانه بوده است. همین طور که آهسته به دنبال امام می‌رفت ناگهان متوجه شد مثل این‌که کیسه‌ای نان بر دوش امام قرار دارد. معلی نزدیک می‌شود و می‌گوید: اجازه دهید این را من به دوش بگیرم. امام می‌فرمایند: خیر، ‌ خودم به این کار از تو سزاوارترم. امام نان‌های درون کیسه را به دوش کشید و دو نفری به ظله بنی‌ساعده رسیدند. همه خواب بودند و یک نفر هم بیدار نبود. امام نان‌ها را ـ یکی یکی و دوتا دوتا ـ در زیر جامه فرد فرد نیازمندان گذاشت و احدی را فروگذار نکرد و عازم برگشتن شد.

معلی از امام پرسید: آیا اینها که در این دل شب برایشان نان آوردی شیعه‌اند و معتقد به امامت هستند؟ و امام در پاسخ فرمودند: نه، اینها معتقد به امامت نیستند، اما اگر معتقد به امامت بودند نمک هم می‌آوردم.

از این روایت تاریخی ما دو درس می‌گیریم؛ یکی این‌که امام صادق(ع) ششمین رهبر ما به افراد بی‌خانمان هم سر می‌زد. پس این یک شاخص است، کسی که می‌گوید من پیرو مذهب جعفری هستم، آیا به بی‌خانمان‌ها سر می‌زند؟ امام صادق(ع) هم می‌توانست در آن ساعت نماز شب خود را بجا آورد، اما واجب‌تر دانست به فقرا سر بزند. همین امام صادق(ع) در جای دیگری می‌فرماید: اگر در منطقه‌ای هستید که ده هزار نفر ساکن است و یک نفر از شما بهتر است، شما خودتان را به ما متعلق ندانید، چرا که شما باید زینت ما باشید. یکی از راه‌هایی که ما می‌توانیم زینت ائمه باشیم، ارزش قائل شدن برای فقرا و اهمیت به وضع آنهاست. نکته دومی که امام صادق(ع) در این رفتار نشان می‌دهند این است که او فرامذهبی عمل می‌کند، نگاه نمی‌کند آن فقیر مسلمان است یا خیر، شیعه است یا خیر، 12 امامی است یا خیر، فارغ از اینها به فقرا و نیازمندان کمک می‌کند. فقرا اینجا خود موضوعیت دارند و این خیلی مهم است.

توجه به فقرا؛ از نشانه‌های شیعه

فردی به امام باقر می‌رسد و می‌گوید: شیعه امروز تعدادشان خیلی زیاد شده است، امام می‌فرمایند: آیا اغنیا توجه به فقرا دارند؟ آیا در جامعه شما گذشت وجود دارد؟ آیا مساوات وجود دارد؟ یعنی آیا رعایت مسائل مالی با برادران دینی به شکل برابر وجود دارد؟ آن فرد گفت نه وجود ندارد و امام فرمود اینها شیعه نیستند، شیعه کسانی هستند که این سه خصوصیت را داشته باشند. آنچه امام باقر(ع) در این حدیث مطرح کردند نماز و روزه و حج نبود، بلکه جنبه‌های اخلاقی در تعاملات اجتماعی بود. اخلاق بایسته است، نه شایسته. یک جامعه اگر بخواهد به صلاح کشیده شود باید چند مؤلفه داشته باشد، از مهم‌ترین این مؤلفه‌ها ارزش‌های اخلاقی است.

بی رحمی نشانه ایمان نیست

جامعه‌ای که دچار بی‌حیایی، بی‌انصافی، بی‌رحمی و بی‌هویتی شود، نمی‌تواند جامعه‌ای اسلامی نام بگیرد. علامت شیعه جنبه‌های اخلاقی است. امام علی(ع) می‌فرماید: شیعیان مرا در دو چیز امتحان کنید. اگر این دو خصوصیت را داشتند شیعه هستند؛ یکی این‌که مراقب نماز خود هستند و دوم این‌که مواسات در مال با برادران خود دارند و اگر این دو خصوصیت نبود از تشیع دورند.

امام کاظم(ع) از شخصی به نام عاصم سوال می‌کند: شما شیعیان در پیوند با یکدیگر چگونه هستید؟ عاصم عرض کرد: در بهترین وضع ممکن. حضرت ادامه داد آیا نیازمندان می‌توانند بیایند در مغازه یک شیعه و به اندازه مایحتاج خود بردارد و آن هم که کاسب است ناراحت نشود؟ عاصم پاسخ داد: خیر امام در جواب فرمود: پس آن گونه که باید در پیوندهای اجتماعی شکل نگرفتید. چون نیازمند در جامعه آرمانی شیعی به اندازه نیاز خود بر می‌دارد و متمولین هم به اندازه نیاز آن نیازمند به او کمک می‌کنند.

برابر دانستن خود با دیگران

در باب طریق و معنای مواسات، امام علی(ع) می‌فرماید: یک لباس برای تو، یک لباس برای او، یک درهم تو و یک درهم برای دیگری. در مساله مالی مواسات یعنی دیگران را با خود برابر قرار دادن. این اتفاق اگر در جامعه اسلامی بیفتد‌ اختلاف طبقاتی هم از بین خواهد رفت.

متمولان باید بدانند فقرا موکلان آنها در پیشگاه خداوند هستند و اگر شما آن را رد کردی یعنی وکیل خدا را رد کردی. این بینش در جامعه اسلامی تحقق نیافته، چون ارزش‌های اخلاقی تحقق نیافته است. انصاف و حیا و هویت و رحم است که ارزش‌های اخلاقی را در جامعه مستحکم می‌کند. اهل تقوا رنج می‌برند نه به این معنا که فقط گریه می‌کنند، رنج می‌برند برای این‌که از این رنج متوجه مشکلات شوند و به مواسات عمل کنند.