آبیاری با فاضلاب ؛ دیروز تره و ترخون ، امروز ذرت و گندم

زمین‌های پست جنوب تهران سال‌ها با فاضلاب سیراب شد و سال‌ها سبزی‌های رشد کرده با فاضلاب‌های خانگی، صنعتی و بیمارستانی در زنجیره غذایی مردم قرار گرفت،‌ فاضلاب‌هایی مملو از ترکیبات بیماریزا، باکتری‌ها‌ ویروس‌ها، انگل‌ها، گازها و محلول‌هایی همچون آمونیاک، سولفات هیدروژن و سموم مهلک. اما مرداد خبر رسید که 300 هکتار از سبزی کاری‌های منطقه 20 یعنی همان زمین‌هایی که خاکش با فاضلاب خو کرده و سال‌ها با پساب‌ها سبز مانده، سالم‌سازی شده و دیگر فاضلاب به خوردشان نمی‌رود، حتی قائم‌مقام شهردار منطقه 20 گفت آب‌های سطحی تصفیه‌شده به جای فاضلاب در اختیار کشاورزان قرار گرفته و در آینده‌ای نزدیک، مخزن ذخیره آب با حجم 20 هزار مترمکعب از طریق بخش خصوصی ساخته می‌شود تا آب‌های مازاد خروجی از تصفیه‌خانه تهران به روستاهای پهنه جنوبی پایتخت هدایت و هزار هکتار از زمین‌های کشاورزی این منطقه با آب سالم سیراب شود. در یک نیمروز پاییزی به زمین‌های کشاورزی دامنه کوه بی‌بی‌شهربانو، اطراف پالایشگاه‌ حوالی کارخانه سیمان و کمی دورتر به قوچ حصار، صالح‌آباد، امین‌آباد، درسون‌آباد و اندرمان رفتیم تا ردی گرفته باشیم از این خبرها و محکی زده باشیم به درستی اخبار.

بفرمایید سبزی آب موتور

آخرین محله مسکونی که تمام می‌شود‌ مزارع رخ می‌نمایند؛ همه جا بوی شوید‌ نعناع جعفری، شنبلیله و اسفناج می‌دهد. فاضلاب را باید بو کشید. گنداب‌ها هر جا باشند، بوی تندشان آنها را لو خواهد داد، اما بوی فاضلاب نمی‌آید. لابه‌لای زمین‌های‌سبزی کاری می‌رویم و روی کرت‌بندی‌های باریک آن قدم می‌گذاریم؛ گشنیزها تازه روییده‌اند و تره‌ها هنوز پیر نشده‌اند. ما دنبال« لش‌آب» آمده‌ایم؛ همان آب کثیف و آلوده‌ای که به فاضلاب مشهور است و میان کشاورزان به لش‌آب. کارگران مشغول چیدن سبزی‌ها هستند، سراغ لش‌آب را از آنها می‌گیریم، اما می‌گویند دیگر لش‌آبی در کار نیست و اشاره می‌کنند به اتاقک‌های آجری گوشه مزارع که محافظ موتورآب‌ها هستند. پای خروجی یکی از این موتور آب‌ها می‌رویم‌؛ موتوری که آبی زلال و شفاف را با قدرتی تمام از دل خاک خشک جنوب تهران بیرون می‌کشد و پای سبزی کاری‌ها می‌ریزد؛ هدررفت آب در جوی‌های خاکی دست کند، این چیزی است که توی ذوق می‌زند.‌ این موتورهای آب برای کشاورزان سبزیکار ابزاری برای تبلیغ است. کسب و کار اینها پس از علنی شدن اخبار مربوط به آبیاری مزارع با فاضلاب لطمه خورده و برای جبران این صدمه حالا روی کلمه موتور آب مانور زیادی می‌دهند. زمین‌هایی که به قول کشاورزان با آب موتور آبیاری می‌شود، مشتری‌های گذری زیادی دارد که به اعتماد پارچه نوشته‌ها و بنرهای تبلیغی‌ سبزی‌های سیراب شده با آب سالم را بی‌واسطه می‌خرند و به خانه می‌برند.

فاضلاب‌ها کجا می‌روند

دوباره می‌رانیم به امید رسیدن به لش‌آب‌ دنبال آن 3 درصد زمین سبزی کاری جنوب که چند ماه پیش استاندار تهران گفت هنوز طرح سالم‌سازی در آنها اجرا نشده است. می‌رانیم تا پهلو به پهلوی روستای امامزاده ابوالحسن تا روستای اندرمان. سلطانعلی‌ کشاورز سبزیکار اجازه ورود به زمین‌هایش را می‌دهد و ما را می‌برد پای کانال‌های خشک شده فاضلاب. خاک ترک خورده و از خشکی می‌نالد. این خاک بیش از چند دهه زیر پای فاضلاب‌ها بوده و تا عمقش آلوده به محتویات پساب‌هاست، اما حالا خشکیده است، به گفته سلطانعلی با فشار ماموران بهداشت و جهاد کشاورزی برای مسدود شدن کانال‌های عبور فاضلاب. می‌گوید اینها مدام می‌آیند و می‌روند و بابت استفاده مجدد از فاضلاب تهدید می‌کنند که کشاورزان هم حساب می‌برند و دنبال دردسر نمی‌گردند.چند متر آن سوتر از زمین‌های سلطانعلی، فاضلاب، آرام و بی‌هیاهو در کانالی عمیق از غرب به شرق در حال عبور است، ‌آبی سیاه و پرزباله که در دوردست‌ها پای مزارع می‌ریزد. فاضلاب را که دنبال کردیم، جایی نمی‌ریخت بجز زمین‌های کشاورزی، آنجا که زمین‌های ذرت، گندم، جو، یونجه و بامیه افقی سبز ساخته‌اند. چند ذرت‌کار آن حوالی تائید می‌کنند که کشت و کارشان با آب فاضلاب است. می‌گویند اگر فاضلاب نباشد کار آنها هم تمام است چون آب ِجایگزینی ندارند که دانه بپاشند و محصول درو کنند.انحراف فاضلاب از زمین‌های سبزی کاری به مزارع ذرت، بامیه، گندم و جو، حذف فاضلاب از یک گوشه و هدایتش به گوشه‌ای دیگر؛ این اتفاقی است که در جنوب تهران در جریان است.

مشکل تازه؛ چاه‌های عمیق غیرمجاز

کانال‌های ورودی فاضلاب به سبزی کاری‌ها را که کورکردند، فاضلاب‌ها حذف نشد. فقط تغییر مسیر داد و باعث داستانی تازه شد. به این ترتیب زمین‌های سبزی کاری دو بخش شد؛ دسته اول آنهایی که به بی‌آبی خوردند و کشت و زرع را کنار گذاشتند و دسته دوم زمین‌هایی که راه میانبر را انتخاب کردند، نهراسیدند و دل به دریا زدند و چاه‌های غیرمجاز حفر کردند. در جنوب تهران زمین‌های بایر سبزی کاری عیان‌تر از آن است که دیده نشود. جابه‌جا‌ درهر روستا زمین‌هایی که صاحبانشان نتوانسته‌اند آب جایگزین فاضلاب پیدا کنند، لخت و بی‌گیاه باقی مانده‌اند، اما در عوض کشاورزانی که حفرچاه را چاره کار دانسته‌اند زمین‌های خرمی دارند.‌یکی از صاحبان این زمین‌ها می‌گوید 50 سال است سبزی می‌کارد و رزق خانواده‌اش از این کار است، پس چاه کنده تا روزنه روزی‌اش بسته نشود. او دستش را صاف می‌کند و با رسم نیم‌دایره‌ای فرضی در هوا زمین‌های سبزی کاری آن حوالی را نشان می‌دهد و می‌گوید صاحبان همه این زمین‌ها چاه زده‌اند، از نوع غیرمجازش. پس درجنوب تهران فاضلاب‌ها کورشد تا چاه‌ها ظاهر شود، آن هم در پهنه‌ای که طبیعتش سال‌هاست طاقت برداشت آب ندارد. ‌اگر آمارهای رسمی را مرور کنیم دردسر چاه‌ها برای استان تهران بهتر رو می‌شود. خسرو ارتقایی، مدیرعامل شرکت آب منطقه‌ای تهران همین اواخر به خبرگزاری موج گفته است که استان تهران 22 هزار و 41 حلقه چاه غیرمجاز دارد که سالانه 370 میلیون مترمکعب آب برداشت می‌کنند و هر سال نیز 15 میلیون مترمکعب بر برداشت‌هایشان می‌افزایند. این سوا از 13 هزار حلقه چاه مجازی است که منابع آب را تخلیه می‌کنند و 4500 حلقه از آنها آب به زمین‌های کشاورزی می‌ریزند و لوله چاه‌های مجاز و غیرمجاز شرایط سختی را برای تهران ایجاد کرده و البته باعث اتخاذ سیاستی برای پلمب چاه‌های غیرمجاز شده است، سیاستی که در مرحله اول، بستن 2000 چاه غیرمجاز را نشانه گرفته، ولی طبق آخرین آمارها فقط موفق به تعطیلی 200 حلقه چاه تا امروز شده است.

فاضلاب‌ها که از چرخه آبیاری زمین‌های سبزی کاری حذف شدند، یک به هیچ به نفع سبزی‌های جنوب تهران و مشتریان آنها شد، اما در عوض فشاری مضاعف به منابع آب تهران وارد شد، دشت‌هایی از ورامین تا پاکدشت، از هومند تا آبسرد. شواهد نشان می‌دهد برداشت‌های بی‌رویه آب از طریق چاه‌های غیرمجاز که عمقش تا 100 متر نیز می‌رسد، باعث فرونشست زمین در دشت‌های تهران از 16 تا 36 سانتی‌متر شده و عامل کسری آبخوان دشت ورامین به ارتفاع 2 متر و دشت هومند و آبسرد تا 5 متر شده است. با این حال سبزیکارهای جنوب تهران مخفیانه چاه حفر می‌کنند تا زمین‌هایشان بایر نماند و بیکار نشوند؛ این تازه‌ترین تاوان برنامه حذف فاضلاب برای آبیاری مزارع و تصفیه نشدن فاضلاب‌ها برای امور کشاورزی به اندازه نیاز است.

مریم خباز‌‌

جامعه