«گنجینه»، مستندهای تاریخی را از بایگانی درآورد

مستندهایی که دهه 40 تا 60 در کشورمان ساخته شده، هنوز از بهترین‌های سینمای مستند و بخشی از تاریخ مستندسازی این کشور هستند. این آثار چندی است،‌ با همکاری شبکه مستند و اداره کل آرشیو سازمان صدا و سیما ترمیم و اصلاح شده و هر چهارشنبه ساعت 21 به علاقه‌مندان ارائه می‌شود.

نگاهی به ریشه‌ها

برنامه گنجینه به تهیه‌کنندگی زهرا کشاورزی و اجرای پریوش نظریه به علاقه‌مندان ارائه می‌شود و تا امروز، آثاری از عباس کیارستمی، ناصر تقوایی، جواد طاهری و محمدرضا اصلانی را به مخاطبانش ارائه کرده است.

کشاورزی برنامه گنجینه را دریچه‌ای می‌داند برای نگاه به پیشینه و ریشه‌های مستندسازی در کشور که اگر این نگاه دقیق باشد، می‌تواند به پیشرفت‌های بزرگ و جدی منجر شود. به گفته کشاورزی، نزدیک به 80 فیلم مستند از برترین مستندهای دهه 40 تا 60 ترمیم و اصلاح شده و آماده پخش از شبکه مستند است. این فیلم‌ها بدون نقد و بررسی از برنامه گنجینه به نمایش در می‌آیند و براساس توضیحات کشاورزی، از آنجا که گنجینه، یک برنامه 80 دقیقه‌ای است، گاهی یک مستند بلند و گاه دو مستند کوتاه از این برنامه به علاقه‌مندان ارائه می‌شود.

این تهیه‌کننده درباره انتخاب مستندها توضیح می‌دهد: گاهی به شرایط روز و مناسبت‌ها توجه داریم. مثلا به مناسبت بازگشایی مدارس، مستند مشق شب ساخته عباس‌ کیارستمی را به نمایش گذاشتیم و به مناسبت عاشورا و تاسوعای حسینی، مستند اربعین ساخته ناصر تقوایی و مستند ضامن آهو از آثار مسعود کیمیایی را پخش کردیم.

مستندهایی که خواهید دید

مستند حماسه روستا‌زاده گرگانی و اون شب که بارون اومد، به کارگردانی کامران شیردل، پنجشنبه بازار میناب، باد جن و موسیقی جنوب به کارگردانی تقوایی، آتشفشان تفتان ساخته جواد طاهری، جام حسنلو ساخته محمدرضا اصلانی و ایران، سرزمین ادیان به کارگردانی منوچهر طیاب از آثاری است که تاکنون از برنامه گنجینه به نمایش درآمده و قرار است در آینده مستندهایی چون حاج مصور الملکی، مرثیه گمشده، یک سرزمین، یک روز، یک راه، حسین یاوری و سردی آهن ازجمله آثار سینایی در این برنامه به نمایش درآید.

از آثار محمدرضا اصلانی ـ که قرار است در آینده از برنامه گنجینه پخش شود ـ می‌توان به خاطرات یک هفتاد و پنج ماهه، کودک و استثمار 1 تا 3، ابوریحان بیرونی، جیغ و دل جهان اشاره کرد. همچنین مستندهای مهاجران، گلستان آتش، شلمچه، ماه و خورشید، تصویرگران جنگ، پایان انتظار، قصه‌های جنگ، غواصان، کبوتران امید، حقیقت گمشده و رستاخیز آثار محمدعلی فارسی و مستندهای مجلس سرچشمه، قصه مادربزرگ، گلاب قمصر، فردوسی و مردم، عینک، زندگی دکتر مصدق و برای آزادی از ساخته‌های حسین ترابی از دیگر مستندهایی است که از برنامه گنجینه به نمایش درمی‌آید.

مستند، فیلمساز را می‌سازد

خسرو سینایی فیلمسازی است که در هر دو زمینه مستند و داستانی آثاری قابل تامل ساخته است. وی سال ۱۳۸۷ موفق به دریافت نشان ویژه کشور لهستان از سوی رئیس‌جمهور این کشور شد و این نشان را برای ساخت فیلم مستند مرثیه گمشده که روایتگر مهاجرت هزاران لهستانی به ایران در سال‌های ۱۹۴۱ و ۱۹۴۲ است، دریافت کرده است.

این مستندساز که آثارش بر موضوعات اجتماعی استوار است و حتی در آثار داستانی او می‌توان به نگاه مستندگونه توجه داشت مستندسازی را ابزار حفظ امروز برای آیندگان توصیف می‌کند و ضمن قدردانی از شبکه مستند برای نمایش آثارش، خطاب به مستندسازان جوان می‌گوید: تأکید می‌کنم جوانان علاقه‌مند به سینما، اول مستند بسازند و بعد وارد سینمای داستانی شوند. گرچه هیچ کدام به دیگری ارجحیت ندارد، اما سینمای مستند به آنها بسیار کمک خواهد کرد و اندیشه و نگاهشان را شکل خواهد داد.

از نگاه سینایی، فیلمساز باید بداند کیست و از ابزار سینما به چه منظوری استفاده می‌کند.

وی موفقیت آثار داستانی خود را مدیون مستندسازی است و در این زمینه به روایت مستندگونه فیلم سینمایی عروس آتش اشاره می‌کند و می‌گوید: اگر فیلمساز اثر خودش را باور کند،‌ مخاطب هم آن را خواهد پذیرفت.

سینایی درباره اهمیت آشنایی با مستندسازی به هنرمندانی اشاره می‌کند که وارد سینما شدند، اما حضورشان در دنیای هنر هفتم چندان دوامی نداشت و توضیح می‌دهد: فیلمسازی هنری است که در عمل شکل‌ می‌گیرد و عمل خوب نیازمند تمرین و تجربه‌ بسیار است. در سینمای مستند، فیلمساز با زبان و ادبیات سینما آشنا می‌شود چون مستندسازی هنری است که از یک سو به ادبیات دراماتیک متصل است و از سوی دیگر به هنرهای تجسمی و وقتی فیلمساز بداند چطور از این ابزار استفاده کند، در سینمای داستانی هم موفق خواهد بود.

از نگاه این مستندساز، ساختن یک اثر سینمایی بدون بازیگری محبوب که نظر مخاطب را جلب کند یا بدون اوج و فرود داستانی کار ساده‌ای نیست. وی می‌گوید: محدودیت‌های سینمای مستند در مقایسه با سینمای داستانی به مستندساز کمک می‌کند که ابزار کارش را بهتر بشناسد و کسانی که مستندسازی را انتخاب می‌کنند، صرفا آدم‌هایی هستند که نسبت به جهان خود احساس مسئولیت می‌کنند.

مستند، تفسیر احساسی خبر

محمدرضا اصلانی، فعالیت حرفه‌ای خود را از سال ۱۳۴۶ و با ساخت فیلم مستند جام حسنلو آغاز کرد و پس از آن مستندهای متعددی ساخت که می‌توان به بدبده، با اجازه، چنین کنند حکایت، تاری‌خانه، فهرج، مش اسماعیل، ابوریحان بیرونی، میراث شیشه، چیغ و دل جهان اشاره کرد. از ویژگی‌های آثار اصلانی شاعرانگی است و می‌توان گفت او اولین فیلمسازی است که در دهه 40 توانست در سینمای مستند شاعرانگی ایجاد کند.

این مستندساز به بهانه نمایش آثار قدیمی مستندسازان از شبکه مستند، بر اهمیت و ضرورت مستندسازی تاکید می‌کند و می‌گوید: استقبال از سینمای مستند نشانه فرهیختگی یک جامعه است. اگر در زمان قدیم،‌ کلام و نوشتار گنجینه‌های ادبی را شکل می‌داد اکنون سینما تاریخ را در بستر فرهنگ ماندگار می‌کند. از نگاه این مستندساز سینما، شاخصه و پرچم ملت‌ها و شاخصه ملت‌های صنعتی و رو به رشد نیز سینمای مستند است. وی درباره روند مستندسازی در کشورمان می‌گوید: درست است که در دهه 40 تا 60 مستندهای ارزشمندی ساخته شده،‌ اما نسل جوان در دهه 70 به بعد نیز حرکت قدرتمندی را آغاز کرد و مستندهای خوبی بین سال‌های 75 تا 85 ساخته شد. در این دوره،‌ فیلمسازان درخشان و توانمندی بروز کرده‌اند که نمی‌شود آنها را نادیده گرفت. اصلانی به اتفاقات تازه در سینمای دهه 70 اشاره می‌کند و دستاوردهای سینمای بدنه را مورد توجه می‌داند اما تاکید دارد: زمان آن رسیده است که یک وحدت ملی اتفاق بیفتد و جناح‌ها و دسته‌ها همراه و هماهنگ شوند. سینما چه از نوع داستانی،‌ چه مستند نیازمند بستر مناسب برای ساخته شدن و به نمایش درآمدن است.

یک چهره برای گنجینه‌های مستند

اجرای برنامه گنجینه را پریوش نظریه به عهده دارد. این بازیگر آخرین بار با سریال مدینه به کارگردانی سیروس مقدم در تلویزیون دیده شد.

به نظر می‌رسد انتخاب نظریه برای اجرای برنامه گنجینه با سابقه و پیشینه او در مستندسازی بی‌ارتباط نباشد، اما حضور این بازیگر به عنوان مجری در این برنامه تاثیر چندانی بر موفقیت یا عملکرد برنامه نداشته است چراکه اساسا در این برنامه اطلاعات وسیعی درباره مستندها ارائه نمی‌شود و از نقد و بررسی فیلم‌های مستند یا شرح آنها پرهیز شده است.

آذر مهاجر‌