حضور پررنگ در قاب شیشه‌ای

از آن طرف غفلت از این مساله مهم بشدت به پیکره فیلمنامه لطمه می‌زند. نحوه حضور زنان در کارهای نمایشی داخلی را می‌توان در دو مقطع قبل و بعد از انقلاب اسلامی بررسی کرد. قبل از انقلاب در فیلم‌ها و سریال‌ها با زنانی روبه‌رو بودیم که حضورشان جنبه تزئینی داشته و تهیه‌کننده نگاهی ابزاری به بازیگران داشت. زنان در اغلب این فیلم‌ها موجودات فریب‌خورده‌ای بودند که برای احقاق حقوق از دست‌رفته بر جذابیت‌های ظاهری‌شان تکیه می‌کردند. دسته دیگر زنانی بودند که می‌خواستند با عشوه‌گری دل مردان فیلمنامه را ببرند و بازی را به نفع خود تغییر دهند. در هر دو حالت زنان فیلمفارسی‌ها شباهتی با الگوهای واقعی جامعه آن زمان نداشتند. در سینمای قبل از انقلاب جای مادران فداکار، خواهران دلسوز، زنان تحصیلکرده و... به‌شدت خالی بود.

در سینمای بعد از انقلاب در مقطعی با غیبت زنان مواجه شدیم. این‌گونه فیلم‌ها لحنی کاملا مردانه داشت و در آنها مردها حرف اول و آخر را می‌زدند. زنان غالبا حضوری سایه‌وار داشتند و بود و نبودشان چندان تفاوتی به حال درام نمی‌کرد.

بتدریج سینماگران و سریال‌سازانی وارد صحنه شدند که درباره بازنمایی زنان در آثارشان دغدغه‌های جدی داشتند. ابراهیم حاتمی‌کیا در فیلم‌هایی چون بوی پیراهن یوسف و از کرخه تا راین تصویری واقعی و ملموس از زنان درگیر در صحنه دفاع مقدس ارائه داد. زنانی که مستقیم یا غیرمستقیم با موضوع جنگ در ارتباط بودند و تجربه‌ای تلخ از تبعات سال‌های خون و آتش داشتند.

در بین آثار تلویزیونی می‌توان به سریال‌هایی چون در پناه تو، در چشم باد، ستایش، تا ثریا، پایتخت، خواب و بیدار، گذر از رنج‌ها و... اشاره کرد که تلاش و فعالیت سازنده زنان را در عرصه‌های علمی، اجتماعی، اقتصادی و نظامی به تصویر می‌کشد.

این شب‌ها شاهد تکاپوی چند شخصیت موفق زن در سریال‌های تلویزیونی‌ هستیم. همین بهانه‌ای شد تا به سراغ کارشناسان سینما و تلویزیون برویم و نظرشان را درباره بازنمایی شخصیت‌های زن در سریال‌های این روزهای تلویزیون مثل معمای شاه، کیمیا، یادداشت‍‌های یک زن خانه‌دار و پشت بام تهران جویا شویم.

کنترل تلویزیون خانه‌ها در دست زنان است

احسان ناظم بکایی، منتقد سینما و تلویزیون در رابطه با نقش زنان در سریال‌های در حال پخش می‌گوید: «اگر می‌خواهید کارتان دیده شود، کاری کنید زنان خانه شما را ببینند، چون کنترل تلویزیون خانه‌ها در دست زنان است.» این عبارت مشهوری بین برنامه‌سازان و سریال‌سازان تلویزیونی است. این درست که این روزها بچه‌ها سلطان خانه‌اند، اما کنترل تلویزیون اکثرا همچنان در دست زنان بوده و البته مردان هم نهایت قدرت‌شان دیدن خبر است!

به گفته وی، به احتمال بسیار زیاد سازندگان سریال‌هایی که این شب‌ها روی آنتن است، چنین عبارتی را خیلی قبول دارند چون در هر سه سریال ملودرام شبانه زنان نقش پررنگی دارند. پررنگ‌ترین نقش بدون شک و با اختلاف زیادی «کیمیا»ست. طولانی‌ترین سریال شبانه و ملودرام تاریخ تلویزیون ایران که هم نام سریال و هم کاراکتر اصلی آن یک زن است. در این سریال 110 قسمتی که پربیننده‌ترین سریال این شب‌های تلویزیون هم است، مسیر زندگی یک زن ایرانی به نام کیمیا پارسا با بازی درخشان مهراوه شریفی‌نیا از 15 تا 55 سالگی به تصویر کشیده شده است.

وی ادامه می‌دهد: مسعود بهبهانی‌نیا که قبلا هم سریال نرگس را نوشته و آنجا هم نشان داده که استاد پرداخت شخصیت‌های زنانه است، در کیمیا هم بخوبی از پس کار برآمده است. در کیمیا، شخصیت یک دخترنازپرورده که کم‌کم و در مسیر انقلاب و جنگ و قصه‌های دیگر پخته می‌شود با زیر و بم قابل توجهی تصویر شده است. در واقع بهبهانی‌نیا با ترفندهای داستان‌های پاورقی مجلات قدیمی و الگوهای متداول جذب مخاطب مانند زن مظلوم، دختر فقیر، پسر پولدار، خیانت، رشادت و ...توانسته قصه کیمیا را بخوبی سامان بدهد.

ناظم بکایی تاکید می‌کند: یک ساعت بعد از این‌که درساعت 9 و 30 دقیقه شب، کیمیا روی آنتن شبکه دو می‌رود، سریال پشت بام تهران روی آنتن شبکه یک می‌رود. این سریال تقریبا در ابتدای راه است، ولی سعید نعمت‌اله که نویسنده آن است، نقش‌هایی پررنگ به زنان داده است. لعیا زنگنه (انوشه)، ثریا قاسمی (طاهره)، اندیشه فولادوند (هاله)، آزاده صمدی (اختر) و لیندا کیانی (الهام) زنان پررنگ کار هستند. جدا از شهرت شخصی این بازیگران در عرصه فیلم و سریال، قصه درهم تنیده این سریال که توسط بهرنگ توفیقی ساخته شده، کاملا به‌روز و براساس دغدغه‌های روز زنانه است؛ دغدغه‌هایی مانند تلاش برای استقلال مالی و....

این منتقد تصریح می‌کند: سومین سریال که نامش هم نشان می‌دهد نقش زنان در آن پررنگ است، سریال یادداشت‌های یک زن خانه دار است؛ سریالی کاملا خانوادگی که در آن، شیوا با بازی متفاوت شقایق دهقان، وبلاگی دارد که در آن مشکلات خانوادگی و همین‌طور نکاتی درباره همسایه‌هایش می‌نویسد و کامنت‌های مردم درباره آنها را می‌خواند. مسعود کرامتی، کارگردان این سریال و همین‌طور بازیگرانی مانند فلامک جنیدی و امیرحسین رستمی با توجه به سابقه کاری‌شان، توانسته‌اند کاری خوب روانه آنتن شبکه پنج کنند. تم این سریال از دو سریال قبلی آرام‌تر و آپارتمانی‌تر است تا تنوع در فضای سریال‌های شبانه زمستان امسال ایجاد شده باشد. نکته عجیب، نقش کمرنگ زنان در سریال درحاشیه2 مهران مدیری است؛ نکته‌ای که قطعا در کمتر دیده شدن این سریال شبکه سه، بی‌تاثیر نبوده است.

شخصیت‌پردازی زن نباید قربانی رویکرد اسطوره‌پروری شود

فرهاد خالدار، یکی دیگر از منتقدان سینما و تلویزیون هم معتقد است: «آنچنان نقش و سیمای زن در سریال‌های تلویزیونی در طول سال‌های گذشته کمرنگ بوده که شمایل قهرمانانه کیمیا در سریالی به همین نام باورنکردنی می‌نماید.

وی در توضیح بیشتر این موضوع می‌گوید: آن‌قدر شخصیت‌های زن در مجموعه‌های تلویزیونی کم تاثیر و حتی خنثی بوده است که حضور پررنگ کاراکتر زن قصه در سریالی نظیر یادداشت‌های یک زن خانه‌دار تعجب‌برانگیز می‌نماید. این در حالی است که هنوز هم سریال‌هایی با محوریت قهرمانان زن در خاطر مخاطبان باقی مانده است؛ سریال‌هایی نظیر سال‌های دور از خانه که کاراکتر اوشین را تا دورترین نقاط این سرزمین به‌عنوان شخصیتی محبوب و حتی الگو معرفی کرد.

خالدار تصریح می‌کند: اینک اما با تولید و نمایش مجموعه‌هایی در رسانه ملی که از آنها یاد شد و توزیع سریال شهرزاد در عرصه شبکه نمایش خانگی، میزان حضور شخصیت‌های تاثیرگذار زن به حداکثر رسیده است. شخصیت‌هایی که با توجه به پرداخت جامع‌نگرانه فیلمنامه‌نویسان باید قادر باشند در دل خط اصلی قصه و داستانک‌های مختلف نقشی کلیدی ایفا کرده و کنش‌ها و واکنش‌های مناسب و درخور یک قهرمان ایفا کنند. با این حال نباید رویکرد واقعگرایانه در ترسیم یک قهرمان زن قربانی رویکرد اسطوره‌پروری شود. به این معنا که نباید با خلق شخصیتی که گویی در تمام امور زندگی سررشته دارد و گاه کارهای محیرالعقول انجام می‌دهد، این شخصیت‌ها را به کاراکتری دست‌نیافتنی و البته باورناپذیر تبدیل کرد. بخصوص در سریال‌هایی که از قسمت‌های طولانی‌تری برخوردار است، این اصل ‌باید بیشتر رعایت شود تا شخصیت‌های جذاب و ماندگارتری در قاب کوچک تلویزیون جان بگیرند.

«کیمیا» در ابعاد مختلف تاریخی به موضوع زنان نگاه می‌کند

پیمان عباسی، فیلمنامه‌نویس صحنه جرم ورود ممنوع، مسیر انحرافی و بچه‌های نسبتا بد درباره موضوع گزارش این هفته قاب کوچک هم می‌گوید: آن‌قدر گفتند نقش زنان در سریال‌های ایرانی کمرنگ است که حالا باید دنبال نقش مردان در این آثار در حال پخش بگردیم. تناسبی در تمام دنیا وجود دارد؛ سریال‌ها و فیلم‌های سینمایی زنانه نسبت به آثار مردانه در اقلیت هستند به این دلیل که مردان در همه جای دنیا اساسا فعال‌‌تر هستند و حضور جنجالی‌تری دارند. این نمودار از ابتدا هم در ایران مخدوش نبود، اما اکنون با پخش سریال کیمیا با محوریت زن، بازار همه چیز بخصوص انواع و اقسام پیام‌ها داغ است و حضور یک زن را پررنگ نشان می‌دهد.

وی در ادامه می‌گوید: طبیعی است که کنترل مرکز جایگاهی که در آن آرام می‌شویم، ساماندهی می‌شویم، نقد می‌پذیریم و شکل می‌گیریم، در دست همسر یا مادرمان است. در نتیجه زن‌ها زندگی را هدایت می‌کنند و نقش مهمی دارند و بنابراین خواسته یا ناخواسته ناگزیریم طبق قوانین آنها پیش برویم و تاثیر آنها در همه جا حاکم است.

عباسی، سریال کیمیا را در جامعه تاثیرگذار می‌داند و می‌گوید: چون این سریال به روز است و در ابعاد مختلف تاریخی به موضوع زنان نگاه می‌کند، اثر خوبی برای حضور نقش زنان است.

متن ارزشمند و بازی روان مهراوه شریفی‌‌نیا در نقش کیمیا به کمک این سریال آمده است.

در سریال کیمیا زنان جزو شخصیت‌های اصلی هستند

ایرج محمدی، تهیه‌کننده سریال دردسرهای عظیم، نرگس و ترش وشیرین به ویژگی‌های یک درام خوب اشاره می‌کند و می‌گوید: طبیعتا یک درام اگر بخواهد تعریف زندگی داشته باشد بدون حضور هنرپیشگان و کاراکترهای زن درام موفقی نیست. وقتی زنان در کنار مردان در سریال باشند اثر موفق‌تر است و بیننده بیشتری خواهد داشت. مهم‌تر از همه این که شخصیت زن چه نقشی در قصه دارد، مثلا در سریال کیمیا و سریال‌های دیگری که می‌بینیم زنان جزو شخصیت‌های اصلی داستان بوده و به تعبیری قصه‌ساز درام هستند.

به گفته وی در بعضی از سریال‌ها و فیلم‌های خارجی از زن به عنوان یک شخصیت ابزاری و یک نماد تبلیغاتی استفاده می‌شود، اما در آثار کشورمان زن به عنوان یک شخصیت و کاراکتر تاثیر‌گذار در قصه حضور دارد و اگر بتوان بخوبی از این فرصت استفاده کرد مخاطب زیادی داریم که بیننده این‌گونه آثار خواهند بود، چون خانواده‌ها بیشتر زمان دارند تا بیننده تلویزیون و سریال‌ها باشند.

به گفته وی، سریال «کارآگاه شمسی و مادام» با موضوعیت دو شخصیت زن پیش رفت. در برخی آثار مهدی فخیم‌زاده نقش زنان بخصوص پلیس پررنگ بود.

این تهیه‌کننده ادامه می‌دهد، در آثار تاریخی می‌بینیم زنان اسب سواری و تیر‌اندازی می‌کنند، می‌جنگند و محدودیتی در پرداختن به مسائل زنان ندارند. معتقدم ما صاحب فرهنگی هستیم که با معیار‌ها و ارزش‌های خود و در همین عرصه هم توانسته‌ایم کارهای خوبی در سینما و تلویزیون ارائه دهیم. ما در انتخاب بازیگر زن دستمان بیشتر باز است؛ چون در این زمینه تنوع وجود دارد؛ از دختران جوان گرفته تا سنین بالا بازیگران خوبی داریم. این نشان می‌دهد که هم علاقه‌مندی وجه هنری خانم‌ها زیاد است و هم ظرفیت استفاده از بازیگران زن؛ بنابراین محدودیتی برای پرداختن به زنان در فیلمنامه‌هایمان نداریم. ما فرهنگ‌مان را می‌توانیم با کاراکترهای خوب معرفی کنیم. این که در سریال‌ها به‌طور ابزاری به زن نگاه نکردیم، حسنی برای آثار ماست.

حضور زنان نسبت به گذشته پر رنگ‌تر شده است

جبار آذین، منتقد سینما و تلویزیون هم در این باره می‌گوید: یکی از معضلات سینما و تلویزیون ایران چگونگی نگاه و استفاده از هنرمندان زن در آثار هنری است. چه در مقام شخصیت‌های نمایشی و چه به عنوان عوامل تولید در سال‌های اولیه پس از انقلاب استفاده مناسبی از زنان صورت نگرفته است. با گذشت بیش از دو دهه از انقلاب هنوز نگاه به زن به عنوان شخصیت دوم در آثار هنری شکل می‌گرفت.

وی در ادامه می‌افزاید: در این آثار معمولا خانم‌ها در نقش شخصیت‌هایی حاشیه‌ای در مجموعه‌ها و فیلم‌ها حضور پیدا می‌کردند که نقش پر‌رنگ و تعیین‌کننده‌ای در سمت و سوی قصه این آثار نداشتند و عمدتا در حد زنان خانه‌دار و شاغل که حضور فیزیکی مناسبی در قصه‌ها نداشتند و شخصیت‌های کمرنگ ضعیف و مظلوم بودند.

آذین ادامه می‌دهد: با توجه به ارزش‌هایی که نظام جمهوری اسلامی به لحاظ شخصیتی برای زن قائل است، نگاه برخی مسئولان و توصیه بزرگان مبنای این مساله قرار گرفت که نگاهی درست، اصولی و شایسته به شخصیت زن در آثار هنری و فرهنگی شکل بگیرد. از همین رو برخی مجموعه‌سازان و کارگردان‌ها آثاری را به تصویر کشیدند که زنان نقش پررنگ‌تری داشتند.

آذین با اشاره به این که استقبال از این‌گونه آثار سبب شد کارگردان و عوامل فرهنگی ـ هنری نگاهشان را به شخصیت زن خاص‌تر کنند، تاکید می‌کند: از این رو طی چند سال اخیر شاهد تولید آثاری در رسانه ملی هستیم که زن‌ها در کنار مردها شخصیت‌های اصلی قصه‌ها هستند و بازیگران این آثار هم از میان شناخته‌شده‌ترین هنرمندان انتخاب می‌شوند.

این منتقد تصریح می‌کند: با این حال که زن‌ها نقش‌های ویژه‌ای در سریال‌های کیمیا و معمای شاه بر عهده دارند، اما هنوز هم دارای شخصیت‌پردازی درستی نیستند. گرچه در مجموعه کیمیا شخصیت محوری قصه خود کیمیاست، اما او در حد یک راوی و در قسمت‌هایی به عنوان کمک کننده در قصه حضور پیدا می‌کند؛ یعنی به نوعی بر خلاف محوریت زن‌ها در یک مجموعه هنوز شاهد هستیم که عامل حرکتی دراماتیک قصه و کمک‌کننده قصه هستند.

به گفته وی، اگر چه در آثارمان نگاه ابزاری به زن‌ها نمی‌شود، اما همین اندازه که منطبق با شخصیت‌شان به آنها توجه نمی‌شود به نوعی کم‌احترامی به این شخصیت‌هاست.

آذین به بیان این مساله می‌پردازد که حضور زنان چه در قصه‌ها و چه درساخت آثار نسبت به گذشته پررنگ‌تر شده است. وی ادامه می‌دهد: هنوز در تلویزیون یک مادر، مادربزرگ، همسر نمونه ایده‌آل خوب ندیدیم و این نشان‌دهنده این است که برخلاف توجه بعضی از مدیران و برخی فیلمسازانی که دغدغه نمایش شخصیت‌های انسانی بویژه خانم‌ها را دارند، هنوز کار بدرستی انجام نمی‌گیرد و مشکل اصلی هم پاشنه آشیل یا چشم اسفندیار سینما و تلویزیون یعنی فیلمنامه است. اگر فیلمنامه‌ای قصه خوب داشته باشد و بدرستی به شخصیت‌ها بویژه زنان پرداخته شده باشد آن موقع یک کارگردان توانمند می‌تواند اثری بسازد که به‌راستی شایسته قامت شخصیت خانم‌هاست.

امیدوارم این اتفاق فرخنده مقطعی نباشد

فاطمه گودرزی، بازیگر سریال‌های جاده چالوس و دردسر والدین نیز معتقد است: هر موضوعی که اندکی از حالت مردانه خارج شود جذابیت بیشتری برای خانواده‌ها دارد و آنها بیشتر مشتاق می‌شوند تماشایش کنند. یکی از پایه‌های اصلی خانواده، زن و مادر خانواده است‌. به همین دلیل یکی از نکاتی که بیشتر مورد توجه تلویزیون قرار گرفته بحث خانواده است و فیلمسازان شناخته‌شده‌ای هم اکنون در این عرصه کار می‌کنند.

گودرزی ادامه می‌دهد: اکنون نسبت به گذشته درباره زنان آثار بیشتری تولید می‌شود، بنابراین حساسیت کمتر شده است؛ البته باید دید در ادامه چه اتفاقی خواهد افتاد و این اتفاق فرخنده مقطعی است یا قرار است همیشه توجه بیشتری به محوریت زن در آثار داده شود.

وی توضیح می‌دهد: وقتی کارگردان یا نویسنده‌ای در اثر خود زن و معضلات و مسائل او را مورد توجه قرار می‌دهد من استقبال می‌کنم و خوشحال می‌شوم. چون معمولا نقش اصلی برای مردهاست؛ اما معتقدم استفاده از زن به عنوان نقش اصلی لازم است و اگر زن‌ها در سریال‌ها نباشند خانواده‌ها کمتر دور هم می‌نشینند و سریال‌ها را دنبال می‌کنند.

گودرزی تصریح می‌کند: هر اثری که قدرتمند‌تر از دیگر آثار باشد، بیننده لذت بیشتری می‌برد. در غیر این صورت اگر قرار است کار ضعیف زنانه ساخته شود بهتر است با موضوع مردانه ساخته شود. معتقدم اگر قرار است قصه‌ای حول محور زن ساخته شود باید به‌درستی به آن بپردازند. نویسنده و کارگردان باید شناخت کافی نسبت به زنان داشته باشند.

به گفته این بازیگر، فیلمنامه‌نویسان زنی داریم که آثار خوبی می‌نویسند و درام را بهتر می‌شناسند و راحت‌تر می‌توان دیالوگ‌های نوشته شده آنها را باور کرد.

مریم محمدی

ضمیمه قاب کوچک