یادداشتی بر فناوری زیستی

به گزارش جام جم آنلاین، دکتر نیراعظم خوش خلق سیما ، رییس پژوهشکده بیوتکنولوژی کشاورزی یادداشتی را تحت عنوان فناوری زیستی نوشته است که مشروح آن را در ذیل می خوانید:

پیشرفت علوم و دانش بشری در بسیاری از زمینه های علمی مانند پزشکی، زیست شناسی، کشاورزی، صنعت، مهندسی و ... بویژه در چند دهه اخیر منجر به خلق فناوری هایی شده است که شاید تصور آنها در گذشته هم ممکن نبود. بسیاری از این فناوریها امروزه چنان در زندگی بشر رسوخ کرده اند که جز جدایی ناپذیر از زندگی او تبدیل شده اند.

این فناوریها که با هدف افزایش کیفیت زندگی بشر پا به عرصه ظهور نهاده اند موجب رفاه زندگی او شده اند. شاید تصور یک روز زندگی بدون خودرو، هواپیما، برق، تلویزیون، تلفن همراه و ... دیگر ممکن نباشد. تقریبا تمامی ابعاد زندگی ما امروز به نحوی با یکی از این فناوری ها درگیر است. اما آیا این فناوری ها تنها رفاه و آسایش بشر را به همراه داشته و هیچگونه اثر سوء و یا تاثیر مخاطره آمیز برای بشر و حیات او ندارند؟ پاسخ به این سوال بسیار روشن است.

شاید بیان چند مثال پیامدهای ناشی از این فناوری ها را تا حدی آشکار نماید. آمارها نشان می¬دهد که در دنیا به ازای هر 10 هزار خودرو حدود 9 نفر کشته می شوند در حالی که در ایران به ازای همین تعداد خودرو حدود 37 نفر کشته می شوند. اگر میانگین ۲۳ تا ۲۷ هزار کشته در حوادث رانندگی در طول سال را همراه با میانگین ۲۵۰ هزار زخمی این حوادث در نظر بگیریم، گویی هر سال در ایران یک زلزله بزرگ با این مقدار کشته و زخمی اتفاق می‌افتد. هم‌چنین تعداد تلفات جاده‌ای کشور در سال با تلفات یک جنگ تمام عیار برابری ‌می‌کند (خبرگزاری مهر، 1394). به این موارد باید خسارت های اقتصادی ناشی از تصادفات و همچنین پیامدهای آلودگی هوا و بیماریهای ناشی از آن را هم افزود. آیا کسی حاضر است دیگر از خودرو استفاده نکند؟

تلفن همراه یکی دیگر از فناوریهایی است که امروزه کوچک و بزرگ را به خود مشغول داشته است. در مورد فواید این فناوری جای هیچگونه تردیدی نیست. با یک گوشی کوچک امروز می توان علاوه بر راحتی مکالمات تلفنی بسیار از فعالیت های روزمره زندگی مانند پرداخت قبض، ارسال پیام، عکس و فیلم، جستجو در شبکه های اینترنتی و ... را بطور باورنکردنی انجام داد. اما آیا مخاطرات احتمالی تلفن همراه نادیده گرفته شده است؟ امروزه مشخص شده که استفاده طولانی مدت از تلفن همراه می تواند تهدید جدی برای سلامت باشد. علاوه بر مخاطره آمیز بودن امواج الکترومغناطیسی تلفن همراه نقش آن در کم رنگ شدن روابط خانوادگی هم مطرح است. آیا کسی حاضر است دیگر از تلفن همراه استفاده نکند و به فناوری قدیمی تر یعنی تلفن ثابت دل ببندد؟

پیشرفت فناوری در بخش درمان و پزشکی بر هیچ کس پوشیده نیست. چگونه می توان استفاده از آنتی بیوتیک (به عنوان یک فناوری ارزشمند) را در درمان بسیاری از بیماریها نادیده گرفت. چگونه می توان شیمی درمانی و رادیوتراپی را برای درمان سرطان نادیده انگاشت؟ چگونه می توان زمانی که با انجام یک جراحی قلب عمر دوباره به بیمار داد به این امر مبادرت نکرد؟ در کنار این موارد، ورود فناوریهای درمانی جدید به بازار شانس درمان بسیار از بیماریها را باز هم افزایش داده است. اما باید توجه نمود که مرگ و میر و خسارات ناشی از خطاهای پزشکی یکی از مواردی است که بطور مستیقم و غیر مستقیم به فناوریهای پزشکی ارتباط دارد. عوارض سوء ناشی از مصرف بی رویه داروها و اشتباهات تجویز دارو بسیار زیاد است. بطوری که طبق آمار خطاهای پزشکی سومین عامل مرگ و میر در آمریکا است. از 225 هزار مرگ ناشی از خطاهای پزشکی در آمریکا حدود 106 هزار مورد ناشی از عوارض جانبی داروهاست. آیا این آمارها ما را از اقدام برای درمان پزشکی منع می کند؟ علاوه بر آن گسترش مقاومت های دارویی و بویژه مقاومت های آنتی بیوتیکی از معضلاتی است که بطور جدی جامعه را تهدید می کند. به دلیل مصرف بی رویه آنتی بیوتیک ها بسیاری از میکروبها به این آنتی بیوتیک ها مقاوم شده اند و دیگر به آن پاسخ نمی دهند. راهکار چیست؟ آیا باید از آنتی بیوتیک دست کشید؟

مثالهای فوق تنها چند نمونه از مزایا و عوارض استفاده از برخی فناوری هایی است که ما روزانه با آن در سروکار داریم. البته در مثالهای فوق در برخی موارد پیامدها در حد نهایت آن یعنی "مرگ" دیده شده است. بدیهی است اینچنین پیامدهایی تنها در برخی از فناوریها نمود بیشتری دارد. اما در بسیاری از فناوریهایی که ما با آنها سروکار داریم پیامدهای منفی ندارد و یا بسیار بسیار بطئی است. اما همانگونه که اشاره شد عوارض ناشی از این فناوریها مانعی برای استفاده از آنها نشده است. برعکس با وضع قوانین و راهکارهایی تلاش شده تا از مخاطرات احتمالی از این فناوریها جلوگیری شود و یا این مخاطرات به حداقل رسانده شوند. با وضع قوانین راهنمایی و رانندگی و همچنین افزایش کیفیت خودروها (مانند نصب کیسه هوا- ترمز ای بی اس و ...) تلاش شده است تا از تلفات جاده جلوگیری شود. پرهیز از استفاده طولانی مدت از تلفن همراه، استفاده از هندز فری، قرار ندادن گوشی تلفن در جیب شلوار و ...هم راهکارهایی برای در امان ماندن از مخاطرات احتمالی امواج الکترومغناطیسی است. جلوگیری از مصرف خودسرانه دارو، استفاده از آنتی بیوتیک های جایگزین و تولید داروهای جدید هم راهکاری برای مقابله مقاومت های دارویی است.

در سالهای اخیر فناوریهای بسیار پیشرفته ای مانند زیست فناوری و نانوفناوری قدم به عرصه ظهور نهاده اند که هرکدام به نوبه خود منشا خدمات بسیار ارزشمندی در عرصه های مختلف پزشکی، صنعت، کشاورزی و ... شده اند. تولید داروهای نوترکیب برای درمان بیماریهای صعب العلاج یکی از کاربردهای زیست فناوری در عرصه پزشکی است که با استفاده از روشهای مهندسی ژنتیک تولید می شوند. روشهای ژن درمانی هم فناوری امید بخشی است که می تواند در درمان بسیاری از بیماریهای ژنتیکی که با روشهای مرسوم امکان درمان آنها وجود ندارد مورد استفاده قرار گیرد.

یکی دیگر از کاربردهای زیست فناوری و مهندسی ژنتیک در عرصه کشاورزی است. محققان امروز با تولید گیاهان تراریخته موفق شده اند آنها را در مقابل بسیاری از آفات و بیماریها مقاوم نمایند. با تولید این گیاهان نیاز به سمپاشی محدودتر شده و محیط زیست پاکتر و غذای سالمتری برای بشر فراهم شده است.

نانوفناوری هم امروزه در پزشکی، داروسازی صنایع و ... تحول عظیمی ایجاد کرده است. اما نکته ای که باید به آن توجه نمود این است که برخلاف تمام فناوری های پیش گفته، در مورد فناوری استفاده از مهندسی ژنتیک و محصولات تراریخته تا این لحظه حتی یک گزارش تایید شده مبنی بر هر نوع خسارت انسانی گزارش نشده است.

بیایید فرض کنیم که زیست فناوری و نانوفناوری هم ممکن است شاید اثرات منفی داشته باشند. اما آیا خدمات و فوایدی که این فناوریها در اختیار بشر قرار داده اند بیشتر از مضرات آن نیست؟ دانشمندان و محققان زیست فناوری و نانوفناوری تلاش دارند ضمن اینکه جامعه را از فواید این فناوریها بهره مند نمایند ملاحظات ابراز شده را با روشهای علمی به حداقل خود برسانند و محصولاتی سالم و استاندارد در اختیار جامعه قرار دهند. امروزه هم تمامی محصولات در حوزه زیست فناوری (مانند انواع داروهای نوترکیب و محصولات تراریخته و ...) و نانوفناوری پس از گذراندن مراحل ارزیابی و اخذ استانداردهای مربوط و براساس قانون و مقررات رایج کشورها در اختیار مردم قرار می گیرند و تجربه قریب به 20 سال مصرف صدها میلیون محصولات تراریخته در بیش از 200 کشور جهان هیچ نوع اثر سوئی را نشان نداده است. در این راستا ایجاد نگرانی های بی مورد و غیر منطقی جامعه را از بهره مندی از زیست فناوری و نانوفناوری در پزشکی، صنعت، کشاورزی و ... محروم خواهد نمود.

نکته پایانی اینکه مردم به دانشمندان و محققان کشورشان اعتماد دارند. این اعتماد سبب شده است تا ضمن برخورداری کشور از آخرین فناوریهای روز دنیا جامعه با آسودگی خاطر از مزایای آن استفاده نمایند.

دکتر نیراعظم خوش خلق سیما ، رییس پژوهشکده بیوتکنولوژی کشاورزی