شُکوه و شِکوه یک بازار

به گزارش جام جم سیما،یکی ساختار و مکانیسم بازار و مناسباتی که در آن و برآن حاکم است مثل معامله کردن، خرید و فروش، چانه‌زنی، حراج، تخفیف، شلوغی، هیاهو و دیگر خرده‌فرهنگ‌هایی که در این فضای تجاری و اقتصادی شکل می‌گیرد و انواع انسان‌هایی که در آن رفت و آمد کرده و روزمرگی‌های زندگی را تجربه می‌کنند.

به همین دلیل بازار همواره یکی از کانون‌های اصلی مطالعات و پژوهش‌های علمی و میدانی برای مردم‌شناسان و جامعه‌شناسان بوده است.

از منظر انسان‌شناسی دو گروه عمده در بازار مرجع اصلی تحقیق و پژوهش‌اند؛ یکی بازاریان و دیگری بازار‌رو‌ها، یعنی مردمی که به این محل داد و ستد و رفت و آمد کرده و نیازهای خود را مرتفع می‌کنند.

از سوی دیگر بازار با مذهب و اماکن مذهبی نیز رابطه تنگاتنگی داشته و همیشه مساجد جامع شهرها در کنار بازار قرار داشت و نسبت و ارتباط عمیقی از قدیم بین بازاریان و روحانیت سنتی وجود داشته که خود این می‌تواند دستمایه تحقیقات تصویری و کاغذی بسیاری قرار گیرد.

در این میان بازار تهران از جایگاه و اهمیت ویژه‌ای برخوردار بوده که هم به دلیل وسعت و گستردگی و حجم مبادلات و تعاملات انسانی که در آن رخ می‌دهد و هم به دلیل سویه سیاسی ـ اجتماعی و نقشی که بازار و بازاریان در تحولات اجتماعی ـ سیاسی جامعه ایران داشته واجد اهمیت است.

از همین‌رو، رضا خانلری مستند‌ساز سراغ این بازار رفته تا آن را از طهران قدیم تا تهران جدید در روایت تصویری خود مرور کند.

خودش در این باره می‌گوید: «من گاهی برای تفریح یا تماشا به بازار تهران سر می‌زنم. از طرفی علاقه بسیاری به معماری، رسوم و اجتماع ایرانی دارم و این موضوع از قدیم ذهن مرا به خود مشغول کرده بود.

زمانی هم که برای کارهای داستانی و مسافرت به شهرهای دیگری چون اراک، همدان، تویسرکان یا تبریز می‌رفتم دیدن نظام واحد بازار و ساختار منسجم تجارت ایرانی برایم جای سوال بود.»

بازار تهران به عنوان هسته مرکزی روابط تجاری تهران، ویژگی‌های مختلفی را پوشش می‌دهد که تنوع سوژه و تکثر موضوع آن را تضمین می‌کند.

ضمن این‌که مستند از تجربه زیستی بسیاری از مخاطبان سخن می‌گوید که در فرآیند اثر با آن احساس همذات‌پنداری کرده و از تماشای آن لذت می‌برند.

از شمایل فیلم می‌توان متوجه شد پشت آن مطالعات و تحقیقات کتابخانه‌ای و میدانی صورت گرفته و ظاهرا شش ماه این تحقیقات زمان برده است.

طبیعتا با توجه به شلوغی بازار تهران، پژوهش میدانی دشواری از سر گذرانده شده که این دشواری البته در ساخت و تولید اثر نیز تداوم یافته است.

کارگردان پس از آشنایی با شخصی که جد اندر جد او در بازار زندگی می‌کرده و همچنین متولی امامزاده زید حاج آقا فاطمی، درمی‌یابد پس از شکل‌گیری آرامگاه امامزاده زید، مردم در کنار این محل به ساخت خانه روی می‌آورند، تا آرام آرام روستایی شکل می‌گیرد و قبرستانی نیز ساخته می‌شود و این‌گونه هسته مرکزی شهر بزرگ تهران ایجاد می‌شود.

جالب این‌که متوجه می‌شویم پیش از انقلاب هنوز در بازار مردم هم زندگی می‌کردند، اما به مرور خانه‌ها به حجره تبدیل می‌شود و بازار گسترش بیشتری پیدا می‌کند.

مثلا در بین حجره‌ها، خانه حاجب‌الدوله قاتل امیر کبیر قرار دارد که حیاط آن تبدیل به تعداد زیادی مغازه شده است.

در روایت این مستند دو نکته قابل توجه به چشم می‌خورد؛ یکی متن گفتارهایی است که توسط صادق هاتفی بازیگر خوانده می‌شود که نخستین تجربه گویندگی او در مستند است و دومی باربری به نام فرهاد شکرالله که بازار را از زاویه دید کسی که هر روز تجربه زندگی در کف بازار دارد به نمایش می‌گذارد.

این تمهید موجب شده مستند حال و هوای بومی و واقعگرایانه به خود بگیرد و جذابیت بیشتری پیدا کند.

در این مستند می‌توانید شُکوه و شِکوه بازار را ببینید و بشنوید و به خودآگاهی بیشتری درباره تجربه خود از بازار رفتن پیدا کنید.

رضا صائمی

ضمیمه قاب کوچک