چرا امروز هلال ماه رمضان دیده نمی‌شود؟

چرا دیدن هلال ماه چالش‌برانگیز است؟

راستش را بخواهید، علت همه عقب جلو شدن‌های ماه‌های قمری زیر سر خود ماه است! اگر به جای این که از دید ما زمینیان، کره ماه تقریبا هر 5‌/‌29 روز یکبار به دور زمین بچرخد، دقیقا هر 29 یا هر 30 روز یکبار دور زمین می‌چرخید، آن وقت دیگر مساله رؤیت هلال در تقویم قمری موضوعیت نداشت. خیلی راحت همه ماه‌های قمری 29 یا 30 روزه بود و هر کودکی می‌توانست تا ده‌ها سال آینده تقویم استخراج کند.

اما به علت همین ناسازگاری مدت چرخش ماه با واحد تقویم (که یک شبانه‌روز است)، نتیجه این می‌شود که باید در بیست و نهمین شامگاه هر ماه قمری برای رویت هلال ماه اقدام کنیم؛ اگر هلال دیده شد فردای آن روز، روز اول ماه قمری بعد است و اگر دیده نشد، فردا سی‌اُم ماه قمری و پس‌فردا اولین روز ماه قمری بعد خواهد بود. تا اینجای کار مشکلی نیست؛ مساله وقتی جدی می‌شود که بخواهید از مدتی قبل‌تر تقویم استخراج کنید. آن‌وقت است که باید پیش‌بینی کنید چه روزی روز اول هر ماه قمری است و ترتیب ماه‌های قمری 29 روزه و 30 روزه در تقویم چگونه است. این موضوع بخصوص در استخراج تقویم و پیش‌بینی رؤیت‌پذیری هلال ماه رمضان و شوال مهم‌تر هم می‌شود. چه آن‌که تشخیص درست روز آغاز ماه رمضان و تعیین شب‌های قدر از نظر مذهبی اهمیت بسیار بالایی دارد. از آن مهم‌تر تشخیص رؤیت‌پذیری هلال ماه شوال و روز عید فطر است که اشتباه در آن موجب انجام کار حرام می‌شود؛ حتما شنیده‌اید روزه‌داری در روز عید فطر بر مسلمانان حرام است.

چنین حساسیت‌های مذهبی بود که موجب شده از صدر اسلام، دانشمندان مسلمان با روش‌های مختلف در مطالعه دقیق حرکات ماه و پیش‌بینی دقیق رؤیت‌پذیری هلال ماه و استخراج تقویم هجری قمری بکوشند که اولین نتیجه عینی تحقیقاتشان، پیشرفت‌ مسلمانان در نجوم، ریاضی و جغرافیا بود.

مطالعه رؤیت‌پذیری هلال ماه چگونه است؟

هلال ماه در اول هر ماه قمری ویژگی‌های متفاوتی با هلال اول ماه‌های دیگر دارد و شبیه به هم نیست. ممکن است هلال اولین شب یک ماه قمری آن‌قدر ضخیم و پر نور باشد که وقتی در شامگاه رو به افق مغرب می‌ایستید به‌آسانی پیدایش کنید و تا نزدیک به یک ساعت پس از خورشید غروب کند. یا این که آن‌قدر نازک و به خورشید نزدیک باشد که کوتاه زمانی پس از غروب خورشید و در حالی که آسمان روشن است، غروب کند و اصلا مجال دیدنش را پیدا نکنید. راستش را بخواهید موضوع از آنچه انتظارش را دارید پیچیده‌تر است؛ با توجه به این که کره ماه در اولین شب ماه قمری چقدر نسبت به زمین دور یا نزدیک باشد (در اوج یا حضیض بودن)، هنگام غروب خورشید چقدر از افق بر حسب درجه ارتفاع زاویه‌ای داشته باشد (ارتفاع هلال)، چه زمانی از لحظه در یک راستا قرارگرفتن مراکز خورشید و زمین و ماه گذشته باشد (سن هلال)، در لحظه رؤیت هلال مراکز ماه و خورشید چند درجه از هم فاصله داشته باشند (جدایی زاویه‌ای) و نیز چند پارامتر متغیر دیگر، ممکن است هلال ماه با چشم غیر مسلح، با دوربین دوچشمی یا با تلسکوپ رؤیت‌پذیر باشد و ماه قمری 29 روزه شود، یا آن قدر روشن نباشد که با قوی‌ترین تلسکوپ‌ها هم دیده شود و به این ترتیب ماه 30 روز شود.

روش علمی پیش‌بینی رؤیت هلال ماه

از گذشته‌های دور منجمان مسلمان در بیست و نهمین شامگاه هر ماه قمری اقدام به رؤیت هلال می‌کردند و ویژگی‌های نجومی هر هلال را ـ خواه دیده بشود یا نشود ـ ثبت می‌کردند. به این ترتیب پس از چند سال می‌توانستند تشابهاتی بین ویژگی‌های هلال‌هایی که دیده شده و هلال‌هایی که دیده نشده بود پیدا کنند و بر اساس آن برای رؤیت‌پذیری هلال ماه‌های آینده بر اساس ویژگی‌های نجومی‌شان با اطمینان بالایی حکم صادر کنند. به این صورت بود که استخراج تقویم هجری قمری با دقت بالایی ممکن شد.

این روش علمی در دیگر شاخه‌های دانش نیز مورد استفاده است. مثلا در مورد بیماری که حالش وخیم است، پزشک بررسی می‌کند و اگر یکسری علائم حیاتی در بیمار وجود داشته باشد، پیشاپیش رأی به زنده ماندن او می‌دهد. اما اگر بیمار یکسری علائم را از خود نشان ندهد و مثلا دچار مرگ مغزی شده باشد، پزشک بناچار و با یقین رأی به مرگ او می‌دهد. کارشناسان تقویم و رؤیت هلال نیز برای پیش‌بینی رؤیت‌پذیر بودن یا نبودن هلال ماه، تمام مشخصات نجومی را بررسی می‌کنند و بر اساس آن تقویم را استخراج و رأی به 29 یا 30 روزه بودن ماه‌ها می‌دهند. گاهی وضع مشخصات نجومی یک هلال آن‌قدر روشن است، که منجمان با اطمینان بالا حکم به دیده‌شدن یا نشدن آن می‌دهند و گاهی به علت نزدیک بودن مشخصات نجومی هلال به رکوردهای ثبت شده جهانی، پیش‌بینی وضع رؤیت دشوار می‌شود و سطح اطمینان پیش‌بینی‌ها پایین می‌آید.

خوشبختانه در سال‌های اخیر با تلاش کارشناسان تقویم و رصدگران هلال ماه در ایران و دیگر نقاط جهان و استفاده از تجهیزات و تلسکوپ‌ها و ادوات تصویربرداری مدرن و جمع‌آوری داده‌های عظیمی از رصد هلال‌ ماه‌های قمری متعدد در سراسر جهان، دقت در پیش‌بینی رؤیت‌پذیری هلال ماه تا آنجا پیش رفته است که در سال‌های اخیر می‌بینیم تقریبا نتایج کار عملی رؤیت هلال (استهلال) در شامگاه بیست و نهم رمضان و شوال بر نتایج پیش‌بینی‌های علمی منطبق می‌شود. اکنون نرم‌افزارهای دقیقی وجود دارد که با اتکا به ده‌ها سال رصد پیوسته هلال ماه و محاسبات ریاضی با دقت بالایی مشخص می‌کنند وضع رؤیت هلال ماه در آغاز هر ماه قمری در مناطق مختلف جهان چگونه است. با این حال عوامل جوی نظیر ابر، غبار و رطوبت در کیفیت رصدها در عمل نیز اثرگذار است که کارشناسان با بررسی‌ اثر عوامل مختلف، شیوه رصد هر هلال را از پیش مشخص و سپس برای رصد اقدام می‌کنند.

پیش‌بینی علمی رویت‌پذیری هلال ماه رمضان امسال

وقتی مشخصات نجومی هلال ماه در شامگاه امروز یکشنبه شانزدهم خرداد را برای نقطه مرکزی در فلات ایران بررسی می‌کنیم، می‌بینیم با شرایط بسیار دشوار و بعضا غیرممکنی برای رؤیت هلال روبه‌رو هستیم. اختلاف زمانی 14 دقیقه و 39 ثانیه بین غروب خورشید و غروب ماه، روشنایی 59‌/‌0 درصد از کل قرص ماه، سن بسیار پایین هلال به میزان 12 ساعت و 39 دقیقه در کنار حدود 5‌/‌8 درجه اختلاف زاویه‌ای مرکز قرص ماه با مرکز قرص خورشید، مجموعا شرایطی را رقم می‌زند که کارشناسان تقویم را مطمئن می‌کند این هلال با هیچ ابزار رصدی امروز در پهنه کشور دیده نخواهد شد.

وقتی محاسبات را با نرم‌افزارهای نجومی انجام می‌دهیم و رؤیت‌پذیری را در مناطق مختلف جهان بررسی می‌کنیم، آن وقت می‌بینیم بر اساس خوشبینانه‌ترین پیش‌بینی‌ها (از جمله طبق پیش‌بینی بر اساس معیار عوده) هم امکان ندارد هلال ماه رمضان شامگاه امروز از هیچ نقطه‌ای در ایران دیده شود و به این ترتیب از نظر علمی با اطمینان قریب به یقین فردا دوشنبه هفدهم خرداد مطابق با 30 شعبان 1437 خواهد بود.

وضعیت رویت‌پذیری هلال رمضان 1437 بر اساس معیار عوده

وضعیت رویت‌پذیری هلال رمضان 1437 بر اساس معیار یالوپ

آبی: رویت ماه با استفاده از ابزار رصدی.

قرمز: غیرممکن.

سفید: امکان رویت با ابزار یا چشم وجود ندارد.

صورتی: امکان رویت با چشم درصورت وجود شرایط ایده‌آل وجود دارد ولی استفاده از ابزار رصدی توصیه می‌شود.

زرد: به شرط داشتن افق مناسب با چشم رویت‌پذیر است.

سبز: به راحتی با چشم قابل مشاهده است.

کاظم کوکرم

‌ دبیر گروه دانش