صنـایع‌دستـی مسافر جامانده از قافله گردشگری

ورطه هنرهای سنتی ورطه عجیبی ا‌ست. پا در آن بگذاری یاد می‌گیری که نباید از چیزی تعجب کنی! حتی اگر بشنوی یک هنرمند پیدا شده که سنگ‌ها را به هم می‌بافد یا نخ‌ریسی آن‌قدر باذوق است که توانسته با طنین آوایش در دام، بره‌ها را وادار به شیر خوردن کند تا پشمشان از ابریشم درخشان‌تر و لطیف‌تر شود!

هنرمند ایرانی حتی می‌تواند کاری کند که طبیعت بی‌جان را هم به زبان بیاورد. بی آن که توقعی داشته باشد. اما امروز، 20 خرداد که «روز صنایع‌دستی» نامگذاری شده، بی‌انصافی است که کم‌توجه به هنرهای سنتی کشورمان، از این همه رشته متنوع و دلفریب بگذریم. آنان که با هنرِ دست، سر و کار دارند خوب می‌دانند صنایع‌دستی تنها مقوله‌ای است که در آن، از دست‌دادگی تبدیل به دست‌آوری می‌شود و می‌توان با آن چرخه تولید را معنا کرد و به ارزآوری اندیشید. اما چه فایده! حرف‌های قشنگ دیگر چاره‌ساز نیست وقتی می‌بینی سرپرست هنرمند خانوار دیگر رمقی برای بوسیدن فرزندانش ندارد و یا از غم نان آن‌قدر بی‌حوصله و اندوهگین است که در خاموشی‌اش حسرت جوانی از دست رفته‌ای را می‌خورد که چرا مثل سایرین تصمیم نگرفت به دلالی و فروش بیشتر از تولید فکر کند.

وعده‌های زیبا برای حل مشکلات

مسئولان همیشه خبر از تصمیمات جدی و جدیدی می‌دهند که در صورت عملی شدن آنها حال و روز صنایع‌دستی دگرگون می‌شود، روزهای گذشته خبری بر سایت سازمان میراث‌فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری نشست. خبر این بود: طبق آخرین بررسی‌ها بازارجهانی صنایع‌دستی حدفاصل سال‌های 2015 تا 2019 همزمان با رشد گردشگری از رشد چشمگیری برخوردار خواهد شد. اما باید دید مشکل هنرمندان چگونه حل می‌شود و اهمیت صنایع‌دستی کشور چه زمانی عیان و بیان خواهد شد؟

ضعف تبلیغات، نابسامانی غرفه‌ها، دریافت هزینه از هنرمندان برای شرکت در نمایشگاه صنایع دستی که همین امسال به دلیل تقارن با ماه مبارک رمضان چند روز زودتر از سال‌های گذشته برگزار شد، مهم‌ترین گلایه هنرمندان از مسئولان بود. «این که آیا باید منتظر نشست و شاهد حل شدن طبیعی مشکلات بود؟ این که آیا انصاف است به هنرمندان و صنعتگران صنایع‌دستی گفته شود چون سال‌هاست دم برنیاورده‌اید و مسئولان صدای شما را نشنیده‌اند، امروز باید لای چرخ‌دنده‌های این صنعت خرد شوید و اعتراضی نداشته باشید؟» رضا این گونه اعتراض می‌کند. او در غرفه‌ای سرشار از رنگ با زیراندازهایی نفیس از یکی از استان‌های جنوبی کشور در نمایشگاه حاضر شده بود اما تا روز پایانی نمایشگاه، موفق به فروش نشده بود. او با بیان این که «مگر نمی‌گویند هنرمندان صنایع‌دستی، کم‌توقع‌ترین قشر تولیدکننده اقتصاد‌ملی هستند؟» اظهار تأسف می‌کند و به صراحت می‌گوید: راه بسیار مشکلی پیش‌رو داریم و تا زمانی که هنرمندان این صنعت به طور جدی مورد حمایت قرار نگیرند، هرگز به جایگاه مناسبمان در جهان دست نخواهیم یافت.

گرفتاری بی‌پایان هنرمندان

این که دولتمردان بسیاری از کشورها از صنایع‌دستی به‌عنوان عامل مهم رسیدن به صلح و توسعه پایدار نام می‌برند و از آن به عنوان موثرترین عامل در کنار جاذبه‌های طبیعی برای رونق گردشگری یاد می‌کنند، موضوعی است که در کشور ما تنها به اندازه شعار مورد توجه قرارگرفته است. زیرا هنوز هم گرفتاری هنرمندان را پایانی نیست.

زینب نظری، هنرمند جاجیم‌بافی که چند ماهی است فعالیت حرفه‌ای خود را رها کرده و برای خلاصی از فقر معاش در حال حاضر با اجاره کردن مغازه‌ای اقدام به فروش لباس‌هایی می‌کند که اقوامش از بازار تهران برای او می‌فرستند، به صراحت می‌گوید: «وقتی هنرمند برای مسئولان فقط حکم پُز اجتماعی را دارد و در هیچ کجای دیگر به حساب نمی‌آید، چرخ زندگی‌اش نمی‌چرخد و فقر و نداری هم تعارف بردار نیست! اما جالب اینجاست که فروشنده شدن ما انگی می‌شود بر پیشانیمان تا عنوان هنرمند بودن را هم از دست بدهیم.»

نبود بازار رقابتی برای تولیدات صنایع‌دستی، نبود بیمه تأمین اجتماعی، کاربردی نکردن تولیدات هنرمندان این حوزه در سطح گسترده یا کشوری، استفاده نشدن آثار صنایع‌دستی در معماری شهری و آشنا نبودن مسئولان با آن، کمبود نقدینگی هنرمندان و بسیاری مسایل دیگر هنوز راه‌های نرفته بسیاری را برای صادرات گسترده تولیدات این حوزه باقی گذاشته است که مسئولان بتوانند به جای آن که از پول نفت حقوق کارمندان صنایع‌دستی را پرداخت کنند، از درآمد حاصل از صادرات غیرنفتی به کارمندان خود حقوق بدهند. و طبیعی است که در هر رشته از هنرهای صنایع‌دستی اگر بازار فروش محصولات، عاری از رونق باشد آن محصول خود به خود منسوخ می‌شود. رتبه آخر صنایع‌دستی در صادرات غیرنفتی در سال 94 نشان می‌دهد که در بین 5 گروه صادراتی، بخش فرش و دستاوردهای هنرهای سنتی با صدور 12 هزار تُن، به ارزش 323 میلیون دلار، آخرین جایگاه را به‌دست آورده‌ و تنها سهم 0.8 درصدی را به خود اختصاص داده‌اند.

گردشگری همچنان پیشتاز است

بیست و ششمین نمایشگاه ملی صنایع‌دستی نیز به پایان رسید. با کاستی‌هایی به مراتب بیشتر از سال‌های پیش. این در حالی است که دست‌اندرکاران حوزه گردشگری، نسبت به فعالان دو حوزه میراث فرهنگی و صنایع‌دستی همچنان قدرتمندتر در عرصه ارتقاء جایگاه جهانی‌شان در تلاشند.

ساخت هتل‌های متعدد، حضور گروه‌های اروپایی موفق در زمینه همکاری‌های گردشگری در کشور، معرفی مراکز قابل توجه گردشگری و اکوتوریسم از طریق آژانس‌های مسافرتی و بعضا توسط سایت‌های متنوع و توجه مردم به سفر به ویژه در ده سال اخیر و افزایش حضور گردشگران خارجی به ویژه گردشگران جوان از کشورهای مختلف به دلایل رفع اختلافات سیاسی، همگی نشانگر اهمیت صنعت گردشگری و تأکید دست‌اندرکاران برای رونق آن است.

چندی پیش «مرتضی رحمانی موحد» معاون گردشگری سازمان میراث‌فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری، اعلام کرد: قانون برنامه جامع گردشگری در دست تهیه است و پس از تدوین برای تصویب به مجلس دهم ارائه می‌شود.

وی با تأکید بر این که طرح برنامه جامع گردشگری پیش از این به صورت ناقص تهیه و در کشور اجرا شده است، اظهارکرد: برخلاف گذشته، در قانون جدید وظایف دستگاه‌های حمایتی و همکار در راستای توسعه صنعت گردشگری تعریف و مشخص شده است. زیرا طرح برنامه جامع گردشگری باید به نحوی تهیه و تکمیل شود که قابل اجرا و عملیاتی باشد و تمامی دستگاه‌ها موظف به اجرای آن باشند.

به گفته این مقام مسئول، به منظور معرفی جاذبه‌های گردشگری کشور عکاس و مستندساز متخصص به همه استان‌های کشور اعزام شده است تا محصولاتی در قالب کلیپ هایی برای معرفی جاذبه های گردشگری تهیه و تدوین شود و تمامی این موارد در حالی است که مقامات صنایع‌دستی کشور همواره از ضعف اعتبارات لازم گله‌مند هستند.

«سمیع‌الله حسینی مکارم» معاون توسعه مدیریت سازمان میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گــردشگری نیز با تأکید بر این که در ایران بیش از 800 هزار اثر تاریخی وجود دارد، به شناسایی حدود صد هزار اثر اشاره می‌کند و با مباهات به ثبت ملی 32 هزار اثر، به ظرفیت‌های فوق‌العاده گردشگری کشور، می‌گوید: از این تعداد 29 اثر ثبت جهانی شده و مایه افتخار است که ایران با این تعداد اثر ثبتی، رتبه دهم جهان را در یونسکو به خود اختصاص داده است.

از صنعتگرانی که مهر اصالت گرفته‌اند تا حمایتی که نیست

مهر اصالت، به‌عنوان معتبرترین نشان هنرمندان صنایع‌دستی هم انگار گره‌ای از مشکلات هنرمندان نگشوده است. نشانی که علاوه بر اعتبار صنعتگر، پیام‌آور تسهیلات قابل توجهی برای اوست زیرا وعده‌های بدون نتیجه متولیان و وجود تبعیض در حمایت از برخی صنعتگران گلایه‌های بسیاری را به همراه آورده ‌است. برخی از هنرمندان با بیان این که کسب این مُهر برای آنها سودآوری نداشته و فقط گزارش عملکرد مدیران بالا رفته است، می‌گویند: بسیاری اوقات ناچار هستیم که تولیدات نفیسمان را هم به‌دلیل تأمین نیازهای مالی در بین بقیه سفارش‌های خود به فروش برسانیم.

این عده، با تأکید بر این که بخشی از افشاگری‌هایشان به این دلیل است که تلنگری به مسئولان وارد کنند، می‌گویند: بد نیست فقط برای چند سال هم که شده به صنایع‌دستی پر و بال دهند تا ببینند که از درخت تنومند هنر هم می‌توان انتظار ثمری شیرین داشت.

در خبرها آمده بود: در حالی که گفته می‌شود سال 1395 یک سال طلایی برای صنایع‌دستی کشور است اما برخی از خانه‌های صنایع‌دستی و اتحادیه‌های صنایع‌دستی در استان‌ها وضعیت مناسبی ندارند و بیم منحل شدن آنها می‌رود.

ضمیمه چمدان