تشدید اختلافات محور ریاض، قاهره و آنکارا با کودتای ترکیه

تحولات پیچیده و پرشتاب منطقه و تنیده شدن شبکه‌ای از فرصت‌ها و تهدیدها، فضایی را فراهم کرده که روابط کشورها بدون توجه به این شبکه پیچیده قابل تحلیل نیست.

اگر اسلام سیاسی و نوع نگاه به آن را در روابط سه کشور ترکیه، مصر و عربستان در نظر بگیریم، موضوع چالش‌برانگیزی خواهد بود. نظام ترکیه و حکومت حزب اسلامگرای آن به‌دنبال عظمتی هستند که در زمان عثمانی داشته‌اند و در یک شیب ملایم به سوی آن حرکت می‌کنند. واضح است که هرچه این حزب، قدرت و نفوذ بیشتری در منطقه و بخصوص در کشورهای حوزه سابق عثمانی پیدا کند، این راه هموارتر خواهد شد.

از این منظر، ترکیه اسلامگرا قصد دارد اخوان‌المسلمین و مصر را جزیی از طرح تمدن اسلامی عثمانی دانسته و آن را زیر بال و پر خود بگیرد. به عبارت دیگر ترکیه تلاش دارد که اخوان‌المسلمین را از یک رقیب به یک متحد و پیرو تبدیل کند.

اخوان‌المسلمین مصر نیز همچون ترکیه به‌دنبال احیای خلافت اسلامی است. برخلاف الگوی خلافت عثمانی، اخوان الگوی خلافت اسلامی عباسی را در نظر دارد. واضح است که نگاه حزب توسعه و عدالت ترکیه و اخوان‌المسلمین مصر، هردو متاثر از ویژگی های نژادی و تاریخی بوده و یکی از منظر نژاد ترک و عظمت خلافت عثمانی و دیگری از منظر نژاد عرب و شکوه خلافت عباسی به آن نگاه می‌کند.

عربستان اساسا مخالف اسلام سیاسی است. این کشور در طول تاریخ، دفع‌کننده مرکزیت حکومت اسلامی بوده است. جز در چند سال اولیه، حکومت نوپای اسلامی مجبور به نقل مکان خلافت از مکه به مدینه و سپس به عراق، شام، خراسان و مصر بوده است. خلافت عثمانی هم اساسا در حیطه جغرافیایی، سیاسی و نژادی مختلفی شکل گرفته است.

به‌رغم همه این اختلافات جوهری، عربستان سعودی در پی تقویت هرچه بیشتر روابط کشورهای مخالف ایران و سوریه در منطقه و به زعم خود تنگ‌‌تر کردن حلقه محاصره علیه ایران است. عربستان در این نگاه تنگ نظرانه و هیستریک، حس می کند که ترکیه در روابط خود با ایران، تابع سیاست‌های ضدایرانی عربستان نیست. همچنین واضح است که مصر نیز با وجود همه کمک‌‌های عربستان به این کشور در موضوعات سوریه و یمن همراهی لازم را نمی‌کند.

ریاض تلاش زیادی می‌کند تا از طریق کاهش اختلافات مصر و ترکیه به زعم خود، محور عربستان، ترکیه و مصر را علیه محور مقاومت سامان دهد. به نظر می‌رسد غربی‌ها هم در این طرح همراه عربستان هستند و می‌کوشند پس از تنش‌های گذشته، روابط ترکیه و رژیم صهیونیستی را عادی کنند تا محور ضدایرانی و ضدمقاومت تقویت شود.

اکنون دولت ترکیه بر کودتایی که تصور می‌شود برنامه‌ای برای عقیم گذاشتن طرح بلندمدت اردوغان و دست برداشتن ترکیه از بلندپروازی‌هایش بوده، غلبه کرده است. این کودتا متضمن منافعی برای آمریکا و غرب، عربستان و رژیم صهیونیستی بوده است. حمایت عجولانه مصر از این کودتا و حملات شدید اردوغان علیه ژنرال السیسی، طرح عربستان را برای نزدیکی ترکیه و مصر به محاق برده است. به نظر می رسد از این پس، ترکیه نیز انعطاف کمتری برای همراهی با سیاست‌های عربستان از خود نشان دهد. هرچند مجبور خواهد بود به علت وسعت پاکسازی‌های داخلی، محتاطانه‌تر از قبل به‌سوی تحقق خلافت عثمانی حرکت کند.

مجتبی امانی

رئیس سابق دفتر حفاظت منافع جمهوری اسلامی ایران در قاهره