متقلبان علم و آبرویی که از ما می برند

استون در چند مصاحبه، پیشرفت‌های جالب توجه کشورمان را در حوزه‌های مختلف علمی تحسین و با توجه به تجربیاتش، پیشنهادهایی برای برخی حوزه‌ها، بویژه در ژورنالیسم علمی مطرح کرد. استون پس از بازگشت، مقالات متعددی درباره افق‌های روشن توسعه علمی ایران منتشر کرد؛ از حوزه علوم پایه و افق‌های پیش روی طرح رصدخانه ملی گرفته تا توسعه انرژی هسته‌ای و مشکلات زیست‌محیطی ایران نظیر دریاچه ارومیه و یوزپلنگ آسیایی که با تلاش محققان ایرانی حل شدنی است.

اما چهارشنبه 24 شهریور،‌ مقاله متفاوتی از وضع توسعه علمی ایران به قلم ریچارد استون در پایگاه اینترنتی مجله ساینس منتشر شد. او این بار در گفت‌وگو با چند صاحب‌نظر دانشگر ایرانی و همین‌طور دلالان بازار غیرقانونی پایان‌نامه‌ها به سراغ بازار زیرزمینی خرید و فروش رساله‌ها، تولید مقالات ISI و داده‌سازی علمی در ایران رفته است و از دید یک ناظر بیرونی آفت‌های این فضا، علل پیدایش و راهکارهای خروج از آن را بررسی کرده است. وی همه چیز را با دقتی مثال‌زدنی و کاملا مستند ذکر کرده است؛ از جمله این که در گزارشش ذکر کرده، یکی از دلالان به او گفته،‌ بهای هر مقاله ISI حداقل 5 میلیون تومان (1660 دلار) است. دیتاها معتبرند و متخصص هر رشته مقاله را تایید می‌کند؛ یا این که تخمین زده می‌شود،‌ هر سال 5000 پایان‌نامه در دوره کارشناسی ارشد و دکترا ـ یعنی حدود 10 درصد از کل پایان‌نامه‌هایی که در ایران دفاع می‌شوند ـ از چنین بازاری تهیه می‌شود.

بعید است،‌ یک ایرانی این مقاله را بخواند و عرق سرد شرم بر پیشانی‌اش ‌ننشیند. لطفا نگویید چرا باید خبرنگاران خارجی به ایران دعوت شوند و به چنین اطلاعاتی دست پیدا کنند! ذات کار خبرنگار همین است؛ کسی که به عنوان چشم و گوش هشیار و بیدار جامعه نادیده‌های اجتماعی را چون آینه‌ای در برابر تصمیم‌سازان و سیاستگذاران قرار می‌دهد و پرسش می‌کند. سرقت علمی و داده‌سازی در بخش کوچکی از جامعه دانشگاهی ما ـ که هر چقدر هم کوچک باشد، قابل چشم‌پوشی نیست ـ واقعیت تلخی است که همه از آن مطلع بوده‌ایم. کیست که در خیابان انقلاب قدم زده باشد و از جلوی کتابفروشی‌های مقابل سردر دانشگاه تهران رد شده باشد و منظره‌ای شبیه عکس زیر را ندیده باشد؟ تا کی می‌شود این مشکلات را کتمان کرد و کم‌اهمیت جلوه داد؟ صدای این تشت رسوایی حالا در ساینس طنین‌انداز شده و در گوش دنیا پیچیده است. پیش از این هم گزارش‌هایی در پایگاه‌های معتبر دیگر منتشر شده بود.

رشد مدرک‌گرایی برای رسیدن به جایگاه‌‌های مدیریتی شغلی و سیاسی، رشد خارج از عرف سرانه دانشجویان تحصیلات تکمیلی نسبت به اعضای هیات علمی (در شرایطی که بسیاری از اعضای هیات علمی پس از دفاع از پایان‌نامه خود، بلافاصله با درجه مربی و استادیار وظیفه هدایت دانشجویان تحصیلات تکمیلی را عهده‌دار می‌شوند)، بی تفاوت‌بودن دفاع از پایان‌نامه‌ای با کیفیت با پایان‌نامه‌ای که اطلاعاتش داده‌سازی شده در دوران پس از فارغ‌التحصیلی، متمرکز نبودن شیوه کار اعضای هیات علمی روی موضوعات تخصصی در مرزهای دانش در بسیاری از دانشگاه‌های کشور (که موجب می‌شود دانشجویان بنا به سلیقه و خواست خود روی موضوعات پراکنده‌ای در ارائه پایان‌نامه مطالعه کنند و همین به داغ‌شدن بازار خرید و فروش پایان‌نامه‌هایی با موضوعات دلبخواهی کمک می‌کند) در کنار ضعیف بودن امکانات آزمایشگاهی دانشگاه‌ها که موجب می‌شود دانشجویان و اعضای هیات علمی صرف‌نظر از نیاز صنعت، کشاورزی و سمت و سوی مطالعات علوم انسانی در کشور، موضوع تحقیقات را متناسب با امکانات در دسترس تعیین کنند، جملگی موجب شده تا مشتریان پروپاقرصی برای محصولات سرقت شده علمی وجود داشته باشد و چنان که در مقاله ریچارد استون آمده است «دست‌کم 10 درصد از پایان‌نامه‌های کارشناسی ارشد و دکتری که در ایران دفاع می‌شوند، در بخشی از مسیر خود، سری به بازارهای غیرقانونی زده‌اند.»

اینها بخشی از دلایلی است که به پیدایش وضع فعلی انجامیده و اگر می‌خواهیم این شرایط اصلاح شود، نخست نهادهای دانشگاهی و وزارت علوم باید نسبت به رفع مشکلات فوق‌الذکر اقدام جدی کنند. پس از آن نوبت به نهادهای قضایی می‌رسد تا با پدیده شوم سرقت علمی، به چشم سایر انواع سرقت نگاه کنند و سارقان زیرزمینی حوزه پژوهش را متهمانی بدانند که باید در دادگاهی ویژه جرمشان اثبات و مجازات شوند. وزارت علوم و قوه قضاییه با تعیین مجازات‌ سنگین و بازدارنده قضایی می‌توانند با این پدیده برخورد قانونی جدی صورت دهند تا از دید جامعه علمی بین‌المللی، 90 درصد پژوهش‌های سالم، اصولی و باکیفیتی که در کشور انجام می‌شود به پای آن 10 درصد نسوزند و به این ترتیب، کم‌کم شاهد افزایش تولیدات باکیفیت علمی و خوش‌نام‌تر شدن پژوهشگران ایرانی در عرصه بین‌المللی باشیم. فراموش نکنیم پله اول در حل هر مشکلی، پذیرش وجود مشکل است و خردمندان در فرهنگ ما گفته‌اند:

آینه چون روی تو بنمود راست، خود شکن، آیینه‌شکستن خطاست!

کاظم کوکرم

دبیر گروه دانش