یلدای اقوام ایرانی...

شب یلدا که به آن «شب چله» هم گفته می‌شود و قدمتی 8000 ساله دارد، یکی از چند جشن همگانی ایرانیان بوده که به مناسبت آغاز زمستان و پیروزی روشنایی بر تاریکی برگزار می‌شده است. شاید جشن آغاز فصل زمستان برای ما که امروزه زمستان‌های پربرف و بارشی را نمی‌بینیم، چندان معنا و مفهومی نداشته باشد، اما در گذشته‌های دور شروع زمستان به معنای آغاز بارش‌های سنگین و چند متری برف و البته نزول خیر و برکت و پرآب و بارور شدن زمین و اراضی کشاورزی بوده، برای همین جشن گرفتن هم داشته است. البته از آنجا که این جشن باعث ایجاد شادی و نشاط و دیدار اعضای خانواده و فامیل می‌شده، از فرهنگ مردم حذف نشده و همچنان با قدرت و قوت برگزار می‌شود؛ رسمی که در هر اقلیم و منطقه‌ای از کشور رنگ و بوی خاص خود را دارد.

شب یلدا در دیار آریو برزن

کهگیلویه و بویراحمد را به دیار آریوبرزن (یکی از سرداران دوره هخامنشی) می‌شناسند. متیل‌گویی (افسانه‌هایی درباره اجرام آسمانی و داستان‌های انسانی) از سوی مادربزرگ‌ها برای کودکان و شاهنامه‌خوانی توسط پدربزرگ‌ها از مهم‌ترین آیین‌های شب یلدا در این استان است. پیشگویی رویدادهای آینده با فال‌های سنگی یا شکستن گردو از دیگر برنامه‌های رایج شب یلدا در این خطه است.

خوشامدگویی به «عموچله» و «چله زری»

به باور اصفهانی‌های قدیم (که البته باور مردم بسیاری از نقاط کشور است) زمستان به دو بخش «چله» و «چله‌کوچیکه» تقسیم می‌شد که موعد چله از اول دی تا دهم بهمن بود، اما «چله کوچیکه» از دهم بهمن آغاز شده و تا 30 بهمن ادامه دارد. البته آیین برگزاری شب چله در اصفهان به دو نام «چله زری» (ماده) و «عمو چله» (نر) تقسیم می‌شود و اصفهانی‌ها دو شب را به عنوان شب چله برپا می‌کردند. یکی از بخش‌های این آیین در اصفهان قدیم، پهن کردن تمام البسه و رختخواب‌ها در هوای آزاد بویژه در مقابل خورشید با هدف خوشامدگویی به «عمو چله» و «چله زری» بوده است.

بلایای خودمان را بریدیم

بیشتر مردم آذربایجان (شرقی و غربی) در شب یلدا «چیلله قارپیزی» (هندوانه چله) می‌خورند و معتقدند با خوردن هندوانه، لرز و سوز سرما به تنشان تاثیر نداشته و اصلا سرمای زمستان را حس نمی‌کنند. ریش‌سفید خانواده در حالی که با چاقو هندوانه را می‌برد، می‌گوید قادا بلامیزی بو گئجه کسدوخ (بلایای خودمان را امروز بریدیم). در تبریز پوست‌های میوه و زباله‌ها را در آب روان ریخته و این رفتار را خوب و خوش یمن می‌دانند. زنان این خطه معمولا تا پایان چله کوچک خانه‌تکانی نمی‌کنند و اعتقاد دارند اگر در طول این دو چله کسی خانه تکانی کند، چله او را نفرین می‌کند.

چله بزرگ و کوچک و وسط

آیین شب یلدا در استان مرکزی از دیرباز در سه شب متوالی با عناوین شب «چله‌بزرگه»، «چله وسطی» و «چله ‌کوچیکه» برگزار می‌شده و خویشان و دوستان در سینی‌های قدیمی مسی در فضای دوده‌ گرفته آشپزخانه‌های قدیمی انواع میوه و تنقلات بویژه هندوانه، انگور، تخمه و نخودچی کشمش و خرما را مهیا می‌کردند.

کف‌زدن در خراسان

خراسان جنوبی علاوه بر همه مراسمی که به صورت مشترک با دیگر استان‌ها دارد، یک آیین ویژه دارد که به کف زدن معروف است. در این مراسم ریشه گیاهی به نام چوبک را که در این دیار به بیخ مشهور است، در آب خیسانده و پس از چند بار جوشاندن، در ظرف بزرگ سفالی به نام تغار می‌ریزند. مردان و جوانان فامیل با دسته‌ای از چوب‌های نازک درخت انار به نام دسته گز مایع مزبور را آنقدر هم می‌زنند تا به صورت کف درآید. کف آماده شده با مخلوط کردن شیره شکر آماده خوردن شده و پس از تزئین با مغز گردو و پسته برای پذیرایی مهمانان برده می‌شود. در این میان گروهی از جوانان قبل از شیرین کردن کف‌ها با پرتاب آن به سوی همدیگر و مالیدن کف به سر و صورت یکدیگر به شادی و نشاط مهمانان می‌افزایند.

شب یلدا در فارس

یکی از مراسمی که در شب یلدا و میان خانم‌های شیرازی انجام می‌شود فال کلوک است. کلوک یک کوزه بزرگ با دهانه گشاد است که در این شب خانم‌ها نشانه خاصی را در کوزه می‌اندازند و سپس یک دختربچه می‌آید و نشانه‌ای را از داخل کوزه خارج می‌کند سپس فردی به صورت فال شعری از حافظ می‌خواند. هر کس از شعری که برایش خوانده شده متوجه فالش می‌شود.

هر که نیارد شب چره، انبارش موش بچره

مردم استان قزوین نیز همچون دیگر هموطنان ایرانی، این آیین کهن را با رفتن به خانه بزرگ‌ترها می‌گذرانند. به عقیده بزرگ‌ترها آوردن میوه‌های مختلف خشک و تر و میوه‌های سرخ فام که به «شب چره» معروف است، همراه با خوراکی‌های دیگر شگون داشته و زمستان پربرکتی را نوید می‌دهد. در بعضی مواقع که مادربزرگ‌ها درآوردن تنقلات تاخیر می‌کنند کوچک‌ترها شعر «هر که نیارد شب چره ـ انبارش موش بچره» سر می‌دهند، که مادربزرگ در آوردن «شب چره» تعجیل می‌کند.

همه چیز اینجا سرخ است

مردم استان باستانی کرمانشاه نیز براساس آیینی کهن در این شب بیدار می‌مانند تا با شعر خواندن، قصه گفتن، فال حافظ گرفتن و آجیل خوردن با مادر جهان در زادن خورشید همراهی و همدردی کنند. قصه‌هایی از عشق جاودانه شیرین و فرهاد، رستم و سهراب، حکایت حسین کرد شبستری و خواندن اشعار زیبا و دلنشین شامی کرمانشاهی نیز در گذشته نقل مجالس شب یلدا در کرمانشاه بوده است.

فال پوست هندوانه

مردم شهرها و روستاهای شرق گیلان در شب یلدا هنگام بریدن هندوانه شعری را با مضمون «امشب شب چله/ خانم جیر (زیر) پله/ چاقو بزنیم/ هندانه کله (سر)» می‌خوانند. در میان برخی مردم و جوانان دم بخت این استان مرسوم است که در شب یلدا فال هندانه پوس (پوست هندوانه) می‌گیرند.

فاطمه مرادزاده

ایران