شهروند - خبرنگار یا دوربین به‌دست‌های مزاحم؟

نکته‌ای که به‌رغم غمبار بودن این فاجعه بسیار به چشم می‌آمد، تعدد حضور شهروندان مختلف در فاصله‌ای بسیار نزدیک به واقعه بود. شهروندانی گوشی به دست که گویی هر یک خود به رسانه‌ای تبدیل شده بودند و در کمتر از لحظه‌ای، فیلم‌ها و عکس‌هایشان را از نزدیکی محل حادثه و حتی درون ساختمان با دیگران به اشتراک می‌گذاشتند؛ مفهومی که در دنیای ارتباطات امروز شهروند ـ خبرنگاری نام گرفته و با پیشرفت فضاهای مجازی، هر شهروند را به یک رسانه بدل کرده است، اما آیا تمام جمعیت حاضر در مقابل ساختمان پلاسکو را باید مردمی شهروند ـ خبرنگار و در حال انجام رسالت اطلاع‌رسانی دانست؟ شهروند ـ خبرنگار چه خصوصیاتی دارد و در شرایط بحرانی باید چه واکنش‌هایی از خود نشان دهد؟ کارشناسان ارتباطات در این خصوص توضیح می‌دهند.

شهروند ـ خبرنگار و مسئولیت اجتماعی

دکتر اسماعیل قدیمی، استاد علوم ارتباطات دانشگاه علامه طباطبایی در تعریف واژه شهروند ـ خبرنگار به جام‌جم می‌گوید: به طور طبیعی هرگاه از یک نقش در جامعه صحبت می‌کنیم، مسلما باید وظایف و کارکردهایی را هم برای آن تعریف کنیم و اهدافی را هم به آن نسبت بدهیم. همان‌طور که یک خبرنگار باید در کار خود متخصص بوده و تعهد اجتماعی داشته باشد، در تعریف واژه شهروند ـ خبرنگار هم باید به سراغ تعاریف آن برویم و ویژگی‌هایش را مشخص کنیم. شهروند ـ خبرنگار لازم است قدری از اطلاعات و دانش روزنامه‌نگاری داشته باشد، مسئولیت اجتماعی را بشناسد و به مسائل اخلاقی پایبندی داشته باشد.

دکتر قدیمی تاکید می‌کند: شهروند ـ خبرنگاری که وظایفش را بشناسد، قطعا با حضور خود در صحنه برای سازمان‌ها و نهادهای دیگر مانع‌تراشی نمی‌کند و باعث وقفه در کار آنها نمی‌شود. شناخت اولویت‌ها و نیازهای اجتماعی، به طور قطع از اولین ویژگی‌های یک شهروند ـ خبرنگار است.

استاد ارتباطات دانشگاه علامه طباطبایی با اشاره به برخی رفتارهای شهروندان تهران در طول ساعات اولیه واقعه پلاسکو می‌افزاید: در خبرها دیدیم عده‌ای جمع شده بودند صرفا برای این‌که با آن ساختمان فروریخته، عکس و سلفی بگیرند. به عقیده من به هیچ وجه اسم این گروه را نمی‌توانیم شهروند ـ خبرنگار بگذاریم و به نظرم لازم است چرایی رفتار برخی شهروندان در محل حادثه در آن لحظه مورد تحلیل‌های شخصیتی و روان‌شناسی قرار بگیرد.

نقش مثبت حضور شهروندان

علی‌اکبر قاضی‌زاده، پژوهشگر حوزه رسانه و روزنامه‌نگار پیشکسوت، اما نگاهی متفاوت به ماجرا دارد. او می‌گوید: در چنین شرایط و موقعیت‌های حساسی نباید از مردم انتقاد کنیم و به رهگذران ایراد بگیریم. به هر حال بخشی از این شهروندان، دیده شدن را دوست دارند و وقتی فرصتی در پیش رویشان ایجاد می‌شود، دلشان می‌خواهد به این بهانه در صحنه باشند.

قاضی‌زاده ادامه می‌دهد: در واقعه ریزش ساختمان پلاسکو، کاری را که ما خبرنگاران باید انجام می‌دادیم مردم با سرعتی بیشتر به انجام رساندند. این‌که در دنیای امروز، مردم به شهروندانی خبرنگار تبدیل شده‌اند اتفاقا اتفاق مثبتی است. این نشان می‌دهد مردم از رسانه‌های رسمی و عمومی جلو زده‌اند و در شرایطی که ملاحظه‌کاری و احتیاط، سرعت کار خبرنگاران را گرفته است و اطلاعات سخت و ناواضح منتقل می‌شود، مردم خود دنبال کسب اخبار و اطلاعات دست اول افتاده‌اند.

این استاد روزنامه‌نگاری تاکید می‌کند: باید مجراهای اطلاعاتی‌مان را شفاف‌تر از پیش کنیم و اعتماد به رسانه‌ها را به مردم برگردانیم. دلیل اصلی هجوم و ازدحام مردم در چنین شرایطی، بیشتر کسب اطلاعات است و باید به آنها اطمینان بدهیم که می‌توانیم اخبار دست اول را به سرعت به آنها منتقل کنیم.

هر فرد، یک خبرنگار

دکتر احمد یحیایی ایله‌ای، استاد ارتباطات و روابط عمومی نیز معتقد است: شهروند ـ خبرنگار یعنی هر فرد، یک خبرنگار؛ یعنی مردم با توجه به امکانات و تجهیزات ارتباطی و اطلاع‌رسانی‌شان می‌توانند کار خبرنگاران را انجام دهند، عکس و فیلم بگیرند و متن و صوت بگذارند، البته با لحنی عامه پسند و کیفیتی کمتر. شهروند ـ خبرنگار افرادی از همه سنین و اقشار اجتماعی و اقتصادی را شامل می‌شود و در واقع امکان شهروند ـ خبرنگار بودن و شدن در حال حاضر برای همه وجود دارد. یحیایی ایله‌ای تصریح می‌کند: نمی‌شود هر کسی را که از یک واقعه، رخداد و رویداد مشغول ارسال و انتشار اطلاعات است، شهروند ـ خبرنگار تلقی کرد. حس کنجکاوی و ماجراجویی می‌تواند بخشی از تمایلات شخصی افراد برای انتشار و انعکاس اطلاعات باشد. برخی اوقات هم این انتشار و انعکاس اخبار و اطلاعات صرفا یک تفریح محسوب می‌شود تا خبررسانی. البته این را هم عنوان کنیم که هرچه رسانه‌ای در انتشار و انعکاس اخبار شفاف عمل نکند، مردم خود جایگزین رسانه‌ها و خبرنگاران خواهند شد.

این استاد ارتباطات با تاکید بر نقش آموزش رفتارهای صحیح شهروندی به شهروندان معتقد است: تلویزیون می‌تواند نقش اصلی در آموزش رفتارهای صحیح به مردم داشته باشد، زیرا هم قابل اعتماد است و هم توان انتشار و آموزش با قابلیت بالا را دارد. مردم باید بحران‌ها را بشناسند و مسئولیت و وظیفه خود را در شرایط بحران بدانند. البته وقتی بحرانی اتفاق افتاد نباید تازه به فکر آموزش بیفتیم، بلکه در طول سال این مهم باید مورد توجه قرار گیرد. پیشنهادم این است که آموزش‌های همگانی و البته رفتارهای اجتماعی جایگزین بخشی از برنامه‌های کنونی شود؛ چرا که هم در اولویت قرار دارند و هم مورد نیاز جامعه هستند. البته یادآوری می‌کنم نهادهای اجتماعی دیگری هم هستند که مسئولیت آموزش را دارند و از این میان، آموزش و پرورش و دانشگاه را در صدر می‌دانم. شهرداری‌ها هم باید بخشی از بودجه تبلیغاتی‌شان را به آموزش‌های همگانی اختصاص دهند و نیز در تولید محتواهای لازم، به رسانه‌ها کمک کنند.

شهروند ـ خبرنگار کیست؟

دکتر احمد یحیایی ایله‌ای معتقد است: شهروند ـ خبرنگار در یک تعریف حرفه‌ای و علمی باید همان ویژگی‌هایی را که خبرنگاران دارند، داشته باشد. هشیار و زیرک باشد، واکنش‌های سریع نشان دهد، سوژه‌های خبری را بشناسد و صرفا اطلاعات ارسال نکند بلکه توان تشخیص و تحلیلشان را هم داشته باشد. شهروند ـ خبرنگار باید اخلاق‌مدار باشد و منافع ملی و البته اجتماعی را فدای منافع شخصی و سلیقه‌ای خود نکند. همچنین لازم است امنیت ملی و منافع اجتماعی را هم تشخیص دهد. شهروند ـ خبرنگار باید حریم خصوصی مردم را تشخیص دهد، باید این اصل اساسی را بداند که انتشار و انعکاس چه نوع اطلاعاتی به امنیت روانی، اخلاقی، اقتصادی و اجتماعی جامعه صدمه می‌زند و ممکن است جامعه را منحرف و تخریب کند.

زهرا غفاری