انقلاب‌هراسی دیکتاتورهای منطقه

از همان ابتدای پیروزی انقلاب تلاش‌هایی از سوی برخی کشورهای غربی و منطقه‌ای برای مقابله با این تاثیرات آغاز شد، اما با وجود ایجاد موانع و چالش‌های فراوان این مفاهیم تاثیرات خود را در بین کشورهای منطقه گذاشت.

صباح زنگنه، نماینده پیشین ایران در سازمان کنفرانس اسلامی و کارشناس مسائل منطقه در گفت‌وگو با جام سیاست به تبیین آثار و پیامدهای انقلاب اسلامی و اثرات مفهوم انقلابی‌گری در بین کشورهای منطقه پرداخته است.

یکی از تاثیرات انقلاب اسلامی گسترش مفهوم انقلابی‌گری در فرامرزهای ایران بود. به نظر شما این گفتمان چه تبعات و آثاری را در بیرون از مرزهای ایران داشت؟

برخی عبارت‌ها بسیار دچار تغییر و تحول شده و برداشت‌های وسیعی درباره آن به عمل آمده است. انقلاب یک مفهوم سازنده و تحول‌آفرین است، اما ملاحظه کردیم از ابتدای انقلاب اسلامی ما شاهد حجم عظیمی از تبلیغات منفی اعم از کتاب و مقاله در روزنامه‌ها و نشریات بودیم که در آن تلاش می‌شد تصویری منفی از انقلاب ارائه شود و قصد داشت انقلابیون را از کاری که کرده‌اند، پشیمان کند. در کنار آثار و فرآورده‌های فرهنگی که تاکنون از سوی برخی نویسندگان داخلی منتشر شد، برخی اندیشمندان غربی بودند که با همین نیت در تلاش بودند ذهنیت جامعه را نسبت به انقلاب اسلامی منفی کنند. درعین حال باید تاکید کرد که عملکرد برخی افراد مدعی انقلابی‌گری هم شاید در ایجاد چنین ذهنیتی نسبت به انقلاب و ترسیم تصویری منفی و زشت از انقلابیون نقش ایفا می‌کرد. آنها برای اشاعه چنین افکاری تلاش می‌کردند با مکانیزمی که در قالب عمومیت‌سازی و کلی‌سازی از تعدادی موارد معدود بود، چنان موجی ایجاد کنند تا در ذهن مخاطبان تصویری عمومی از عملکردی منفی ترسیم شود و به این واسطه، آن عمل منفی به عنوان معیار ارزیابی رفتار انقلابیون مورد تلقی قرار گیرد. طبیعی است در استفاده از چنین شیوه‌ای بهره‌گیری از ناپختگی و بی‌تجربگی برخی انقلابیون یا مدعیان انقلابی‌گری نیز مدنظر بود و زمینه را برای بهره‌گیری سودجویانه برای عمق بخشیدن به برداشت‌های منفی برای این دسته از تحلیلگران فراهم می‌کرد.

اساسا غربی‌ها و برخی کشورهای منطقه چه نگرانی‌هایی از وقوع انقلاب اسلامی داشتند که رو به سناریوی ایران‌هراسی و یا انقلاب‌هراسی آوردند؟

نگرانی غرب اصولا از این بود که الگوی انقلاب اسلامی در سطح منطقه گسترش پیدا نکند و برای مقابله با آن سعی کردند با ایجاد موجی از مخالفت و تنفر مانع گسترش و توسعه انقلاب شوند، اما رجوع و بازگشت به مفاهیمی که نظریه‌پردازان انقلاب مانند آیت‌الله شهید مرتضی مطهری بیان کردند تا حدود زیادی این آثار منفی را برطرف کرد. در مقطعی دیگر توقف انسان‌ها و جامعه و حتی حکومت‌ها و دولت‌ها در رویه‌های سنتی و تکراری منجر به عقب‌ماندگی و از دست دادن بسیاری از فرصت‌ها می‌شود. برخی رویه‌ها مانند عادت به ذهنیت سلطه‌گری قدرت‌های بزرگ، عادت کردن به ذهنیت روش‌های حتی اجرایی و کاری گذشته بدون هیچ‌گونه تامل و مطالعه موجب رکود و اضمحلال جوامع می‌شود. البته توجه به این نکته نیز حائزاهمیت است که برای این‌که مفاهیمی چون انقلاب به عنوان یک الگو همچنان قابلیت ارائه شدن را در سطح منطقه‌ای و جهانی داشته باشد، نیازمند یک بازنگری و بازسازی متناسب با نیازهای فعلی و آینده جامعه خودمان هستیم.

آیا اساسا ارائه این الگو برای ملت‌های دیگر همراه با دستاوردهایی بود و کشورها تحت تاثیر چنین مفاهیمی قرار گرفته‌اند؟

مفاهیمی که انقلاب اسلامی با خود آورده و آن را به کشورهای منطقه و سایر ملت‌های دیگر عرضه کرده ممکن است پنج، شش مفهوم بیشتر نباشد و از سویی دیگر این مفاهیم به‌طور کامل به جوامع منطقه منتقل نشده باشد، اما بی‌شک برخی از این مفاهیم نیازهای جامعه را به حرکت واداشته و آنها را به سمت پرسشگری و جست‌وجوگری واداشته و همین اندازه می‌توان گفت که انقلاب در انتقال این مفاهیم موفق بوده است. به هر حال در برابر موج عظیم مخالفت با انقلاب از سوی قدرت‌های بزرگ و از سوی حاکمانی که برای تزلزل کرسی‌ها حکومتشان نگران بودند و با انقلاب مقابله کردند و با ایجاد موج‌های متنوع اعم از موج‌های جنگ نظامی تا جنگ‌های فرهنگی و ترویج طایفه‌گری و نژادپرستی و ناسیونالیستی‌گری موانعی زیادی ایجاد شد، اما باوجود چنین مشکلاتی باز هم ایستادگی انقلاب اسلامی حاکی از قدرت و عمق آن بوده و همان مفاهیم را توانسته به هر ترتیب انتشار بدهد. این مفاهیم می‌تواند یکی بازگشت به هویت و جست‌وجوی هویت اصیل انسان‌های منطقه، بازگشت انسانیت و اسلامیت و تاکید بر مفهوم استقلال و قدرت بازیابی ظرفیت‌های خودی باشد که حالا بر مبنای این مفاهیم، انگاره‌های دیگری چون برجسته کردن مفهوم نقش مردم و جمهوریت مبتنی بر اسلام هم بوده است.

مفهوم انقلابی‌گری و پیام انقلاب ایران چه کشورها و ملت‌هایی را بیشتر از دیگر جوامع تحت تاثیر قرار داده است؟

در بعضی از کشورها و مناطق آثار خوبی را بر جا گذاشته است؛ مثل عراق و لبنان و فلسطین و در بخشی از کشورهای حاشیه جنوبی خلیج‌فارس تاثیرات خود را گذاشته است، اما درعین حال برخی حرکت‌های متاثر از پیام‌های انقلاب اسلامی با سرکوب‌هایی از سوی حکومت‌های مستقر درآن کشورها مواجه شده است. از دیگر کشورهایی که تحت تاثیر این مفاهیم قرار گرفت، می‌توان مصر را مثال زد که در این کشوربا تحرکات مردمی همراه شد، اما با اختلاف فاز زمانی توانسته آثار خود ر ا برجا بگذارد و در سایر جوامع مثل ترکیه و حتی جمهوری‌های آسیای میانه که زیر سلطه اتحاد جماهیر شوروی بودند، آثار، مفاهیم و پیام‌های انقلاب تاثیر خود را گذاشته است. عمده این تاثیرات شامل رویش مفاهیمی چون جست‌وجوگری و پرسشگری و میل به تغییر بوده است.

گفت‌وگو: فتاح غلامی

ضمیمه جام سیاست