تخصصی شدن رویت هلال ماه با نظر مساعد رهبری

سیدمحسن قاضی‌میرسعید، مهندس معمار 57 ساله، دارای یک فرزند پسر و یک فرزند دختر و اهل تهران است. بی‌نهایت خوشرو، شیرین‌سخن و البته باهوش و باحوصله است. حدود 15 سال پیش بود که نخستین بار افتخار شاگردی ایشان را پیدا کردم و در سفرهای گوناگونی در کنار ایشان و دیگر همکاران متخصصم به رؤیت هلال ماه پرداختم. مهندس میرسعید ـ که خود را شاگرد استاد محمدرضا صیاد در رؤیت هلال می‌داند ـ علاقه زیادی به ماهیگیری دارد و صیاد ماهری است. شاید همین استعدادش او را به شکارچی نامدار دشوارترین هلال‌های ماه در جهان تبدیل کرده باشد.

سیدمحسن قاضی‌میرسعید ـ که دو روز پیش در یکم تیر 96 از معیار خود در پیش‌بینی رؤیت‌پذیری هلال ماه در جمع استادان تقویم و رؤیت هلال رونمایی کرد ـ در حال حاضر از چهار رکورد جهانی (رؤیت هلال شامگاهی با چشم مسلح و غیرمسلح و رؤیت هلال صبحگاهی با چشم مسلح و غیرمسلح)، سه رکورد به نام خودش است. فعلا فقط رکورد رؤیت هلال شامگاهی با چشم غیرمسلح در اختیار استفان جیمز اومرا اهل آمریکا ست که میرسعید در این پارامتر، رتبه سوم جهان را در اختیار دارد و امیدوار است این رکورد را هم بشکند.

آنچه در ادامه از گفت‌وگوی من با استاد نامدار رؤیت هلال ایران می‌خوانید، سند دست اولی است از تاریخچه تحول و کارشناسی شدن فرآیند رؤیت هلال در ایران. روایتی که ناگفته‌های شیرینی از چگونگی تعامل دانشگاهیان با روحانیان و مراجع تقلید در خود دارد و می‌تواند الگویی برای نهادینه شدن ادبیات گفت‌وگوی علم و مذهب برای نقش‌آفرینی در جامعه باشد.

آقای مهندس! اولین بار چه شد که سر به هوا شدید و هلال ماه را در آسمان دیدید؟

در دوران نوجوانی من، بیشتر خانه‌های تهران بلندمرتبه نبود. ما ساکن محله شهر زیبا بودیم و شب‌های تابستان پشت بام می‌خوابیدیم و ماه و ستاره‌ها را تماشا می‌کردیم. برایم جالب بود چطور می‌شود بعضی شب‌ها کنار ماه ستاره‌ای پرنور قرار می‌گیرد و شب‌های دیگر ماه از آن دور می‌شود. بعدها فهمیدم آن ستاره در واقع سیاره زهره است و البته گاهی هم سیاره مشتری. تغییر شکل هلال ماه در شب‌های مختلف برایم جالب و سوال‌برانگیز بود؛ همین‌طور زیبایی نوار شبحگون راه‌شیری که آن موقع از برخی محلات تهران در آسمان شب دیده می‌شد.

چه شد که رصدگر هلال ماه شدید؟

سال 69 روزی نزدیک غروب در منزل پدری برای درست کردن کولر به بام منزل رفته بودم. آنجا بود که اتفاقی هلال بسیار باریک شب اول ماه را دیدم. خیلی زیبا بود. بعد از آن احتمالا 15 فروردین 71 بود که اولین بار دیدم در پایان ماه رمضان، چند نفر از مراجع عظام تقلید و بعد رهبر معظم انقلاب، رویت هلال ماه شوال و حلول عید سعید فطر را صبح سی‌ام رمضان آن سال اعلام کردند. در نتیجه من هم روزه‌ام را شکستم و افطار کردم، اما وقتی شامگاه آن روز هلال ماه را دیدم، کمی غیرعادی برای شب دوم ماه به نظر می‌رسید. اینجا بود که تصمیم گرفتم کمی بیشتر مطالعه کنم.

با موسسه ژئوفیزیک دانشگاه تهران تلفنی تماس گرفتم و سوالاتم را با دکتر ایرج ملک‌پور، استاد نجوم و تقویم مطرح کردم. ایشان هم به لحاظ نجومی گفتند این هلال در شامگاه 29 رمضان آن سال از نظر نجومی امکان نداشته قابل رویت بوده باشد. پرسیدم چطور می‌توانم در این زمینه بیشتر مطالعه کنم؟ دکتر ملک‌پور گفتند چند روز دیگر تماس بگیرید تا مجموعه‌ای جداول مختصات ماه را برای شما آماده کنم. چند روز بعد دوباره تلفن کردم که با ایشان صحبت کنم، اما آقایی گوشی را برداشت و گفت دکتر ملک‌پور سفر رفته‌اند، اما مشخصات هلال ماه را به من داده‌اند تا اگر شما تماس گرفتید به شما اطلاع دهم. وقتی یادداشت کردم، آن آقا از من پرسید، شما به رؤیت هلال ماه علاقه دارید؟ گفتم بله. پرسیدم اسم شما را می‌توانم بپرسم؟ گفت: من محمدرضا صیاد هستم و این‌گونه بود که با استاد صیاد، پژوهشگر تقویم نامدار ایرانی آشنا شدم. آقای صیاد پرسید شما برای رؤیت هلال معمولا کجا می‌روید؟ گفتم در شهر زیبا. ایشان هم منزلشان نزدیک ما بود و این‌گونه بود که به منزل هم رفت‌وآمد می‌کردیم و ماه به ماه با هم مطالعاتمان را انجام می‌دادیم و از ایشان کمک می‌گرفتم.

آن زمان هلال‌ها را با چشم غیرمسلح می‌دیدید یا با دوربین دوچشمی؟

سوال خوبی است! اوایل با چشم غیرمسلح رؤیت می‌کردیم، اما چند ماه بعد از برادرم دوربینش را گرفتم. دوربین شکاری 35×7 بود و همراه با استاد صیاد هلال‌های جالبی را می‌دیدیم. سال بعد که ماه مبارک رمضان آمد، باز هم دیدیم هلال 30 روزه رمضان، 29 روزه اعلام شد؛ هرچند از نظر فقهی، اشکالی نداشت و قاعدتا مراجع به شواهد و رؤیت افراد عادل و معتمد تکیه کرده بودند. این بار بیشتر کنجکاو شدم چرا این‌طور می‌شود.

جلسات بیشتری با استاد صیاد و استاد ماشاالله علی احیایی و بعد با حجت‌الاسلام‌ والمسلمین علیرضا موحدنژاد داشتیم. هر سه این عزیزان از خبره‌های دوران ما در بحث نجوم و تقویم و قبله‌یابی هستند. استاد علی‌احیایی آن دوران در روزنامه‌های کیهان و اطلاعات از دو سه روز قبل مشخصات هلال اول ماه را برای علاقه‌مندان منتشر می‌کردند و اوضاع را با کشورهایی مثل عربستان که معمولا اشتباه داشتند، مقایسه می‌کردند و توضیح می‌دادند. در سال‌های بعد هم در مورد هلال شوال تقریبا چنین وضعیتی پیش می‌آمد و علما نظرهای مختلفی داشتند. حدود ده سال چنین شرایطی داشتیم. هرچند نهایتا به حکم دفتر رهبری استناد می‌کردیم. ما حدود چهار سال همه هلال‌های 29روزه و 30روزه را در شامگاه بیست و نهم ماه قمری رؤیت می‌کردیم، رکوردهای جالبی هم به دست آمد که در سطح جهان مورد توجه قرار گرفت و نتیجه این مطالعات در کتابی به نام «رؤیت هلال ماه» از سوی استادان صیاد، باقری و طارمی منتشر شد که آن زمان کتاب برتر سال هم شناخته شد.

شما از نظر علمی متوجه شده بودید اشکالی در رؤیت هلال وجود دارد. آن زمان چه کردید؟

نمی‌دانستیم چه کار باید بکنیم. نامه به دفتر ریاست‌جمهوری نوشتیم. پاسخ دادند موضوع در اختیار شئون ولی فقیه است. سپس نامه به دفتر رهبر معظم انقلاب نوشتیم. حوالی سال 1380 بود که مسئولان دفتر رهبری ما را که حدود 14 نفر بودیم از استادان دانشگاه و متخصصان حوزه نجوم و تقویم و رؤیت هلال به جلسه‌ای حضوری خدمت رهبر معظم انقلاب دعوت کردند. یادم هست ایشان همان ابتدا گفتند: جلسه بی‌تکلف است، راحت بنشینید و راحت صحبت کنید تا ببینیم مشکل کجاست. جلسه بسیار خودمانی بود و چند ساعت طول کشید. من خدمت رهبری عرض کردم بنده در زمینه رؤیت هلال سال‌هاست مطالعه می‌کنم و مشکل علمی و فنی در اعلام رویت هلال وجود دارد. توضیح دادم چند هلال خاص و بسیار سخت را رؤیت کرده‌ام که نظیرش را تا به حال فقط چند نفر در دنیا دیده‌اند. با نرم‌افزار نشان دادیم وضع رؤیت‌پذیری هلال‌های ماه را چطور از نظر نجومی محاسبه می‌کنیم و گفتیم مطالعات روان‌شناسی ثابت کرده، اگر صد نفر را به جایی ببریم و با وجود این که می‌دانیم در آن زمان هلال ماه در آسمان نیست و از ایشان بخواهیم هلال ماه را رؤیت کنند، 15 تا 18 نفر دچار توهم و اشتباه در دیدن هلال می‌شوند و هلالی را که در آسمان وجود ندارد، می‌گویند می‌بینند! دروغ هم نگفته‌اند. فقط دچار خطای دید شده‌اندهرچند افراد صالح و عادلی باشند این کار دشواری است و مثل پیدا کردن سوزن در انبار کاه است. آسمان شامگاهی روشن است و هلال ماه باریک و خیلی وقت‌ها سخت دیده می‌شود. از نظر شرعی اگر دو مرد عادل به دیدن هلال ماه شهادت بدهند، حجت شرعی برای اثبات شدن اول ماه به وجود آمده است.

نظر رهبر معظم انقلاب چه بود؟

ایشان با دقت به صحبت‌های بنده و دیگر استادان گوش دادند و در پایان گفتند حرف شما را قبول می‌کنم. شهود من شما هستید. بیایید دوره آموزشی برپا کنید و جوانان و طلاب را آموزش دهید. از این به بعد نظر کارشناسی را ملاک کار قرار می‌دهیم، اما به هر حال اگر شاهد عادلی اعلام رؤیت هلال بکند، از نظر شرعی ما مکلف به پذیرفتن هستیم. برداشت من از فرمایش ایشان این بود که سعی کنید آن شاهدان عادل خود شما باشید که متخصص در این کار هستید. ما هم این کار را کردیم و به این ترتیب ستاد استهلال در دفتر رهبر معظم انقلاب تشکیل شد و صدها و بلکه هزاران نفر را در سراسر کشور آموزش دادیم.

بعدها همایش بزرگی در مجمع تشخیص مصلحت نظام برگزار شد و مرحوم آیت‌الله هاشمی در آن نشست صحبت و تأکید کردند فرآیند رؤیت هلال باید تخصصی انجام شود. من در کمیته علمی ستاد استهلال عضویت داشتم و متولی اصلی آن حجت‌الاسلام‌والمسلمین احمد مروی بودند و هنوز هم هستند. از آن زمان هر سال برای رؤیت هلال ماه، بویژه ماه‌های رمضان و شوال کمک‌های زیادی شد، نیروهای نظامی دوربین‌های دوچشمی قوی، خودرو، حتی هواپیما و دیگر امکانات را در اختیار ما و افراد آموزش دیده قرار می‌دهند که این اقدامات نتیجه همان جلسه با رهبری و تلاش‌های ستاد استهلال است. ما در کمیته علمی، همه ماه‌ها هلال را پیوسته رصد می‌کنیم و نتایج را در اختیار ستاد استهلال قرار می‌دهیم.

با این حال کماکان مردم می‌پرسند چرا همیشه رویت هلال شوال و روز عید فطر است که مسأله‌ساز می‌شود؟

به ارزش شروع و پایان ماه مبارک رمضان و عید سعید فطر مربوط می‌شود. روزه‌داری در روز عید سعید فطر جایز نیست و گناه است و همین‌طور تعیین دقیق زمان شب‌های قدر از اهمیت بالایی برخوردار است. فرآیند رؤیت هلال نیز از نظر شرعی نمی‌تواند صرفا براساس محاسبات نجومی پیش برود و اقدام به رؤیت هلال برای شیعیان ضروری است.

خیلی‌ها می‌پرسند چرا اعلام رؤیت هلال و حلول عید سعید فطر تا چند ساعت بعد از غروب اعلام می‌شود در حالی که شما از نظر علمی می‌دانید هلال ماه قابل رؤیت است یا خیر. شما در ستاد استهلال در آخرین روز ماه رمضان دقیقا چه می‌کنید؟

ببینید از ساکنان شرق کشور که زودتر از سایر مناطق غروب خورشید را می‌بینند تا غرب کشور که حدود یک ساعت بعد غروب خورشید را می‌بینند، در تمام این مناطق، رصدگران هلال برای رؤیت هلال اقدام می‌کنند. اکنون در آغاز تابستان روزها بلند است و حساب کنید مثلا تا ساعت 9 شب هوا هنوز تقریبا در خیلی از مناطق روشن است. ما در سال‌های مختلف گروه‌های رصدی را به مناطق مختلف اعزام می‌کنیم. وقتی ما در ستاد هستیم گروه‌ها و افراد از رصدگران پیگیر رؤیت هلال که معمولا آنها را می‌شناسیم تا بسیاری از افراد ناآشنا تماس می‌گیرند. واقعیت این است که بسیار از افرادی که با فن رؤیت هلال آشنا نیستند معمولا ناخواسته گزارش‌های اشتباه می‌دهند و به هر حال ما بنا به وظیفه خود با پرسیدن سوال‌های فنی به این نتیجه می‌رسیم که آیا رؤیت درستی انجام داده‌اند یا اشتباه کرده‌اند. سپس گزارش‌ها را جمع‌بندی می‌کنیم و این فرآیند زمان می‌برد. نظرهای کارشناسی خود را هم کنار گزارش‌های واصله می‌نویسیم و خدمت رهبری ارائه می‌شود. خیلی از موارد دیده‌ایم رهبر معظم انقلاب کنار چند مورد از گزارش‌ها نوشته‌اند «توضیح بیشتری دهید» یا «بررسی و تحقیق بیشتری شود» که بخصوص در مورد هلال‌هایی که دشوارتر دیده می‌شوند این حالت بیشتر رخ می‌دهد.

آیا پیش آمده رهبری در مورد هلال خاصی به نظر علمی استادان نجوم استناد کنند؟

یادم هست چند سال پیش هلالی در شروع ماه مبارک رمضان بسختی دیده می‌شد و جمع‌بندی گزارش‌ها، حلول ماه مبارک رمضان را برای رهبر معظم انقلاب به اثبات نرساند و ایشان روز بعد را یوم‌الشک اعلام کردند. در واقع فقط یکی از رصدگران بسیار خبره ما به نام محسن شریفی در فسا (که رکورددار رویت هلال جهان در پارامتر جدایی زاویه‌ای است) و همکارانشان فقط توانسته بود آن هلال را با تلسکوپ ببیند. آن زمان حجت‌الاسلام موحدنژاد خدمت رهبری رفتند و با اشاره به خبرگی و تبحر رصدگرانی که آن گزارش را ارسال کرده بودند، حلول ماه مبارک رمضان را برای رهبر معظم انقلاب به اثبات رساندند. با توجه به لیالی قدر و شوقی که شیعیان برای آغاز این ماه دارند شروع ماه مبارک رمضان برای رهبری بسیار با اهمیت است. ایشان رؤیت هلال ماه در روز را با ابزار اپتیکی هم حجت می‌دانند. با این حال در یک مورد یادم هست هلال ماه را با فیلتر مخصوص و طیف وسیعی از ابزارهای تخصصی دیده بودیم و ایشان رؤیت ما را ملاک ندانستند.

قاعدتا ابتدا رویت هلال با چشم غیرمسلح ملاک شرعی بوده و رویت با دوربین دوچشمی و تلسکوپ را علما حجت نمی‌دانستند. چه شد امروز شما رؤیت هلال ماه را با دوربین و تلسکوپ انجام می‌دهید و ملاک است؟

ما بحث را از طریق نامه و استفتا از ایشان مطرح کردیم. رهبر معظم انقلاب در استفتای اول، رؤیت هلال با عینک را قبول کردند. سپس در استفتای دیگری این موضوع را مطرح کردیم که وقتی هلال ماه را با چشم و از پشت عینک با وضوح بهتری می‌بینیم، دوربین دوچشمی هم از لنز و ساختار اپتیکی مشابهی بهره می‌برد و ما از پشت دوربین باز هم با چشم خود هلال را با وضوح مناسب می‌بینیم. ایشان در پاسخ اعلام کردند استفاده از دوربین متعارف هم مورد قبول است و حجیت دارد. ما در مورد دوربین متعارف نتوانستیم به توافق برسیم که دقیقا چه چیزی می‌تواند باشد. سپس وقتی من رکورد جهانی رؤیت هلال را با یک دوربین قوی 150×40 نظامی شکستم و آن هلال را دیدم، در استفتایی دیگر با دفتر رهبری نامه‌نگاری کردیم و نهایتا رؤیت با دوربین‌های قوی را هم ایشان حجت دانستند و بعد هم بحث تلسکوپ را با توضیحات فراوان مطرح کردیم. در حال حاضر فتوای رهبری این است که اگر هلال ماه با هر وسیله اپتیکی مانند تلسکوپ با چشم رؤیت شود، مورد قبول است.

آیا با علما و مراجع عظام تقلید هم درباره مسائل علمی رؤیت هلال جلسه داشته‌اید؟

رهبری بعدها در جلسات دیگری که خدمتشان رسیدیم تأکید کردند برای همه معتمدان محلی و ائمه جمعه جلسه بگذارید تا نسبت به فرآیند تخصصی رؤیت هلال آگاه شوند. ما هم این کار را کردیم. همین‌طور ایشان به جمع ما که مرکب از استادان نجوم و رصدگران باسابقه هلال ماه بودیم فرمودند شما به‌عنوان نمایندگان من خدمت مراجع عظام تقلید بروید و نظرات ایشان را بشنوید. ما خدمت مراجع رسیدیم. بحث کردیم. ایشان سوال مطرح کردند و ما هم پاسخ‌های کارشناسی خود را دادیم و به این ترتیب تقریبا به وحدت نظر خوبی میان مراجع در بحث کارشناسی رؤیت هلال رسیده‌ایم. فکر می‌کنم فقط یک یا دو نفر از مراجع عظام فعلا رؤیت هلال با چشم غیرمسلح را ملاک می‌دانند و بقیه بزرگواران با رهبر معظم انقلاب در بحث تخصصی رؤیت هلال با دوربین و تلسکوپ هم‌داستان هستند. برای من جذاب است ما از جایی که بروز اشتباه علمی در این حوزه را شاهد بودیم، به جایی رسیده‌ایم که نظر متخصصان و دانشمندان را رهبری و بسیاری از مراجع تقلید ما به‌طور جدی مدنظر قرار می‌دهند.

تا به حال پیش آمده نظر رهبر معظم انقلاب را درباره فرایند کارشناسی فعلی که اکنون در رؤیت هلال در حال انجام است، بپرسید؟

پارسال پس از مدتی طولانی در جلسه‌ای همراه با جمعی از مقامات کشوری و لشکری خدمت ایشان رسیده بودم. برایم جالب بود هوش ایشان و این که از دور بنده را شناختند و وقتی خدمتشان رسیدم چفیه‌شان را به من دادند. در جلسه، افراد مجدد به نوبت خودشان را معرفی و صحبتشان را مطرح می‌کردند. نوبت به بنده که رسید، عرض ادب کردم. قبل از این که حرفی بزنم رهبری با خوشرویی پرسیدند: «شما هنوز رکوردتان را حفظ کرده‌اید؟!» گفتم: بله! توضیح دادم رکوردهای دیگری هم به دست آمده و فعلا از چهار رکورد اصلی جهان، سه مورد آن در اختیار ایرانیان است و البته رکوردهای متعدد دیگری هم داریم. ایشان به بنده فرمودند: «بنده شخصا از همه شما رصدگران هلال ماه که در سرما، گرما و سخت‌ترین شرایط و زیرآفتاب می‌روید برای رؤیت هلال و حتی می‌دانم برایتان حوادثی اتفاق افتاده تشکر می‌کنم. خداوند ان شاءالله از شما راضی باشد. بنده از شما راضی‌ام.»

پس آنچه اکنون در زمینه رؤیت هلال اتفاق می‌افتد مورد تأیید متخصصان و رهبری است؟

بله! بعلاوه نکته مهم دیگری هم وجود دارد. روزگاری بسیار دور در این کشور در نتیجه بی‌سوادی توده‌های مردم و رواج خرافات، باور نادرستی رایج بود که منجم را پیشگو می‌دانستند. حتی می‌گفتند گردن منجم باید زده شود! امروز جایگاه دانش در سرزمین ما به جایی رسیده که بنده از معتمدترین افراد نزد رهبری در بحث رؤیت هلال هستم. مطمئنا جایگاه علم در کشور ما روزبه‌روز پیشرفت بیشتری می‌کند.

وضع رؤیت‌پذیری علمی هلال ماه شوال امسال

در شروع ماه رمضان، ما شروعی برابر با عربستان داشتیم. این در حالی است که براساس محاسبات نجومی، ماه مبارک رمضان امسال (1438 هجری قمری) برای عربستان 29 روزه و برای ایران 30 روزه خواهد بود. علت به تفاوت قاعده ایران و عربستان در شیوه اعلام اول ماه قمری برمی‌گردد. براساس قاعده عربستان اگر خورشید غروب کند و ماه اندکی بالای افق باشد، در هر حال فردای آن روز، روز یکم ماه قمری بعدی خواهد بود و در این حالت اصولا برای فرآیند دیده شدن یا دیده نشدن هلال اعتباری در استخراج تقویم قائل نیستند. با همین قاعده، ماه شعبان امسال در عربستان 30 روزه شد، در حالی که برای ما 29 روزه بود و به این شکل ایران و عربستان در آغاز ماه رمضان با هم یکسان عمل کردند. این در حالی است که در غروب شنبه 29 رمضان (سوم تیر 96)، در مکه ارتفاع ماه در لحظه غروب خورشید 3 درجه و 52 دقیقه قوسی است. هرچند این هلال رؤیت‌ناپذیر است و بر طبق قاعده عربستان در استخراج تقویم، با احتمال بالایی یکشنبه (چهارم تیر 96) را روز اول شوال و عید سعید فطر اعلام خواهند کرد. بنا به روال معمول بسیاری از کشورهای اسلامی که از عربستان تبعیت می‌کنند و رؤیت هلال انجام نمی‌دهند یکشنبه را عید فطر اعلام خواهند کرد.

این در حالی است که در ایران در شامگاه شنبه 29 رمضان (امروز) مطابق با سوم تیر 96، ماه هنگام غروب خورشید فقط حدود دو درجه از افق ارتفاع دارد که براساس اصول نجومی قابل رؤیت نیست و بنا به قاعده کشور ما در استخراج تقویم که بر رؤیت‌پذیری هلال استوار است، قاعدتا رمضان 30 روزه و دوشنبه پنجم تیر عید سعید فطر اعلام خواهد شد. البته مسلما تأیید و اعلام حکم نهایی در خصوص این مسأله فقهی در اختیار رهبر معظم انقلاب خواهد بود.

کاظم کوکرم

دبیر گروه دانش