بیت‌کوین؛ مولود وصلت ریاضیات با اینترنت

با وجود سال‌ها تحصیل در مدرسه و دانشگاه کماکان حق دارید به فکر بروید! آن هم وقتی شب و روز در فکر به دست آوردن همین برگه‌های رنگی هستیم که رویش اعدادی نوشته با واحد ریال یا یورو و دلار و... حالا این وسط خرید با کارت هوشمند بانکی، فهمیدن کارکرد پول اعتباری را پیچیده‌تر هم کرده است؛ کارت می‌کشیم و در کسری از ثانیه چندصد هزار تومان یا حتی چند میلیون تومان از حسابمان کم می‌شود و جز دریافت یک پیامک حسی نداریم از این که چه چیزی را مبادله کرده‌ایم! با وجود دشوار بودن فهمیدن کارکرد پول، همه ما ـ حتی بچه‌ها ـ‌ هر روز از آن استفاده می‌کنیم و نتیجه‌اش را می‌فهمیم: رفاه بیشتر یا کمتر در زندگی.

موضوع وقتی بغرنج‌تر می‌شود که بفهمیم یک پول دیجیتالی به نام بیت‌کوین هم وجود دارد که از سال 1388 سر و کله‌اش در جهان پیدا شده که حتی ماهیت مادی مثل سکه و اسکناس هم ندارد و چیزی نیست جز یک کد طولانی مرکب از مشتی عدد در اینترنت! مطمئنم این یکی را اصلا نمی‌توانم با ماهیتش ارتباط برقرار کنم، ولی ظاهرا باید وجودش را کم‌کم پذیرفت. درست مثل زمانی که با مفهوم تلویزیون آشنا می‌شدیم، اما نمی‌فهمیدیم یعنی چه که یک نفر برود درون جعبه جادویی و حرف بزند و همه جا او را ببینند. یا اولین بار که ایمیل ارسال می‌کردیم، خیلی عجیب بود که یعنی چه نامه ما در یک لحظه از نمایشگر رایانه از این سوی دنیا به آن سوی دنیا برود! بیت‌کوین هم ماجرای مشابهی دارد؛ شاید الان فهمیدن ماهیتش سخت باشد، اما کافی است یک بار استفاده‌اش کنیم. درست مثل اولین روزی که با تلویزیون و تلفن و ایمیل روبه‌رو شدیم، وقتی با بیت‌کوین هم سر و کار پیدا کنیم، کم‌کم جزئی از زندگی‌مان می‌شود. بویژه که می‌گویند بتازگی گران هم شده و برای خودش حسابی اعتبار پیدا کرده است! در ادامه می‌خواهیم ببینیم بیت‌کوین چگونه پولی است.

بیت‌کوین چیست؟

بیت‌کوین (Bitcoin) یک نوآوری اینترنتی با کارکردهای مشابه «پول بی‌پشتوانه» یا پول حکومتی است که خالقانش توانسته‌اند آن را در مدتی کمتر از ده سال از ایده به واقعیتی اثرگذار بر اقتصاد و مراکز سیاست‌پژوهی تبدیل کنند. در چندسال گذشته ارزش بیت‌کوین در بازارهای جهانی از چند صدم دلار به چندهزار دلار افزایش یافته‌است.

برای این که بشود بیت‌کوین را جزو پول‌ها به حساب آورد، لازم است دولت‌ها جایگاه حقوقی آن را بپذیرند. چیزی که هنوز از سوی هیچ دولتی اتفاق نیفتاده و دولت‌های آمریکا، آلمان و چین به عنوان سه قدرت بزرگ اقتصادی جهان کماکان بیت‌کوین را کالا می‌دانند. پدیدآورندگان بیت‌کوین می‌گویند: بیت‌کوین یک شبکه توافقی است که سیستم پرداختی جدید و نوعی پول کاملا دیجیتال را به وجود آورده است. این اولین شبکه پرداخت نقطه به نقطه تمرکز‌زدایی شده است که کاربرانش بدون هیچ‌گونه اختیار مرکزی یا واسطه‌ای به آن اعتبار بخشیده‌اند. از نقطه نظر یک کاربر اینترنتی، بیت‌کوین خیلی شبیه پول نقد اینترنتی است و امکان پرداخت‌های بسیار کم هزینه را مهیا می‌کند. جالب است بدانید برخلاف همه شبکه‌های پولی در جهان، شبکه بیت‌کوین سیستم کنترل‌کننده متمرکز ندارد و هیچ سازمان، مؤسسه یا نهاد دولتی آن را اداره نمی‌کند. زمان متوسط تأیید هر انتقال وجه در بیت‌کوین نزدیک به
ده دقیقه طول می‌کشد. نکته مهم دیگر انتقال بیت‌کوین از یک نقطه به نقطه‌ای دیگر است که در تمام شبکه اطلاع‌رسانی شده و تمام نقاط از آن آگاه می‌شوند.

اگر قرار باشد از بیت‌کوین استفاده کنیم چیزی که به طور عینی با آن سر و کار داریم، اپلیکیشنی روی گوشی تلفن همراه هوشمند است یا یک برنامه رایانه‌ای که از طریق آن صاحب یک کیف پول بیت‌کوینی شخصی می‌شویم. از طریق این کیف و محتوای بیت‌کوینی ذخیره شده در آن می‌توانیم به‌صورت اینترنتی خرید کنیم، یا در صرافی بیت‌کوین را به پول نقد واقعی با واحد ریال یا دلار
تبدیل کنیم.

سر و کله بیت‌کوین از کجا پیدا شد؟

مشخصات اولین بیت‌کوین و اثبات مفهوم آن را ساتوشی ناکاموتو در سال 1388/2009 در یک فهرست ایمیل رمزنگاری شده منتشر کرد و بر اساس آن، این نوع جدید از پول به وجود آمد که برای کنترل تولید و تراکنش‌هایش، به جای یک مرجع مرکزی از رمزنگاری ریاضی استفاده می‌کرد. ناکاموتو بدون آن که چیز زیادی از خودش فاش کند، عملی‌سازی این پروژه را به اواخر سال 1391/ 2010 موکول کرد. اما از آن موقع این حوزه به طور صعودی رشد کرده است. برخی می‌گویند ساتوشی ناکاموتو نام مستعار مخترع بیت‌کوین است و در واقع هویت مخترع اصلی ناشناخته مانده است. به نظر می‌رسد افراد محدودی در جهان این فناور مرموز را می‌شناسند. ناکاموتو در اوایل سال 1390 اعلام کرد بیت‌کوین را رها کرده و سراغ کارهای دیگری رفته است. او از آن زمان تاکنون از دنیای اینترنت ناپدید شده است.

همین موضوع باعث شده بسیاری از مردم عادی با شک و تردید به ماجرای بیت‌کوین نگاه کنند. این در حالی است که برنامه‌نویس‌ها و افرادی که با مفاهیم ریاضی و مفهوم منابع منبع باز (Open Source) در دنیای رایانه آشنا هستند از این بابت نگرانی ندارند. آنها می‌دانند که می‌توانند کدهای بیت‌کوین و تمام فرآیندهای حاکم بر آن را بازبینی کنند یا اصلا نسخه تغییریافته نرم‌افزار بیت‌کوین مخصوص خودشان را بسازند. از این رو خیلی‌ها می‌گویند مهم نیست چه کسی بیت‌کوین را اختراع کرده، همان‌طور که نمی‌دانیم و مهم هم نیست چه کسی کاغذ را اختراع کرده، اما ما قرن‌هاست از کاغذ به وفور استفاده کرده و خودمان تولیدش می‌کنیم.

بیت‌کوین کار مجرمان را آسان نمی‌کند؟

بیت‌کوین نوعی پول است و می‌شود با آن هم کار خیر انجام داد، هم جرم! با این حال بیت‌کوین فضای پولی امنی را فراهم کرده و از نظر احتمالات ریاضی، جعل بیت‌کوین کاملا غیرممکن است. بعلاوه این نوع پول با استفاده از شیوه‌های فناورانه‌ای مانند پشتیبان گیری (Backup)، رمزنگاری و امضای چندگانه، در برابر سرقت و گم شدن بسیار ایمن است. شکی نیست که استفاده از بیت کوین تابع قوانین پلیسی و قضایی بین‌المللی است که پیشتر جای خود را در مبادلات مالی جهان پیدا کرده و امکان ندارد بیت کوین از انجام بررسی‌های جنایی جلوگیری کند. جالب است بدانید برخلاف پول نقد و دیگر روش‌های پرداخت بانکی، بیت‌کوین همیشه یک سند عمومی از انجام تراکنش از خود بر جای می‌گذارد که به طور بالقوه می‌تواند مدرکی علیه کلاهبرداری‌ها و پولشویی‌ها و دیگر کسب‌وکارهای مجرمانه باشد. از طرفی امروزه قوانین متنوعی در بسیاری از کشورها تصویب شده که می‌تواند درآمد، فروش، پرداخت حقوق، سود سرمایه و دیگر اشکال مشمول مالیات را برای مبادلات بیت‌کوینی ایجاد کند.

هر پدیده جدیدی در ابتدای رواج بسیار نامانوس و جنجال‌برانگیز است. اگر سن و سالی داشته باشید، به یاد می‌آورید وقتی اینترنت هم در حال رواج بود چقدر همه از مضرات آن بیمناک بودند، در حالی که می‌بینیم حالا چطور جهان با این نعمت بزرگ و مزایا و مضرات آن کنار آمده است.

چطور می‌شود بیت‌کوین به دست آورد؟

فروش کالا یا خدمات به کسی که در ازای آن به شما بیت‌کوین پرداخت کند: در این صورت باید از قبل کیف پول دیجیتالی خود را ایجاد کرد که امکان معامله بیت‌کوین وجود داشته باشد.

خرید از صرافی بیت کوین: برخی سایت‌های اینترنتی، خدمات خرید‌وفروش بیت‌کوین را ارائه می‌کنند. البته باید دقت کرد که سایت‌های تقلبی زیادی نیز وجود دارند. برخی صرافی‌ها هم خدمات‌دهی به ایران را متوقف کرده‌اند.

مبادله بیت‌کوین‌ها با کسی در نزدیکی خود: به این ترتیب که از یکی از آشنایان خود که بیت‌کوین دارد بخواهید مقداری به کیف پول دیجیتالی
شما انتقال دهد و در ازایش نوعی ارز رایج دیگر مبادله کنید.

به‌دست آوردن بیت کوین از راه استخراج رقابتی: این در واقع پاداشی است که در ازای کمک به انجام تراکنش بیت‌کوین‌ها به افرادی تعلق می‌گیرد که در این حوزه فعالیت می‌کنند.

بیت‌کوین‌ها چطور ساخته می‌شود؟

بیت‌کوین‌ها در فرآیندی رقابتی به نام «استخراج» (Mining) در سراسر جهان توسط افراد استخراج‌کننده ـ که ماینر (Miner) نامیده می‌شوند ـ تولید می‌شوند. این افراد در ازای این که تراکنش‌ها را پردازش کرده و با استفاده از سخت‌افزار تخصصی در رایانه‌های پرمصرف، شبکه را ایمن می‌کنند و بیت‌کوین‌های جدید را به عنوان پاداش کار خود کسب می‌کنند.

طراحی پروتکل ریاضی بیت کوین به گونه‌ای است که بیت‌کوین‌های جدید با نرخ ثابتی تولید می‌شود. همین مساله استخراج بیت‌کوین را به کسب و کاری رقابتی تبدیل کرده است. هر چه ماینرهای بیشتری به شبکه استخراج بیت‌کوین بپیوندند، کسب و کار سخت‌تر شده و افراد باید در پی بازدهی بیشتر و پایین‌آوردن هزینه‌های استخراج باشند. تعداد بیت‌کوین‌هایی که هر سال تولید می‌شود، خودبه‌خود در طول زمان نصف می‌شود تا این که مجموع بیت‌کوین‌های موجود به 21میلیون برسد. از آن زمان به بعد، دیگر بیت‌کوینی صادر نخواهد شد و احتمالاً به طور اختصاصی به استخراج‌کنندگان بیت‌کوین مقدار کمی کارمزد تراکنش پرداخت می‌شود. این اتفاق به نظر می‌رسد تا سال 2140 میلادی رخ خواهد داد!

پشت پرده مبادلات چه اتفاقاتی می‌افتد؟

وقتی معامله‌ای را با بیت‌کوین انجام می‌دهید، تراکنش‌ها از طریق یک دفتر کل عمومی به نام «زنجیره بلاک» به اشتراک گذارده می‌شود. این دفتر کل تمام تراکنش‌های پردازش شده را در خود بررسی و ذخیره کرده و به رایانه کاربر اجازه می‌دهد درستی هر تراکنش را بیازماید. اعتبار هر پرداخت یا دریافت اینترنتی با امضای دیجیتالی مخصوصی محافظت می‌شود. این ویژگی به کاربران اجازه می‌دهد روی ارسال بیت‌کوین‌ها از کیف پول بیت‌کوینی خود، نظارت کامل داشته باشند. نکته جالب در معاملات بیت‌کوینی این است که هر کاربری می‌تواند تراکنش‌های صورت گرفته را با استفاده از توان محاسباتی سخت‌افزاری که ویژه این کار طراحی شده است، پردازش کند و برای انجام این خدمت، بیت‌کوین‌هایی را به عنوان پاداش دریافت کند. به این کار اصطلاحاً استخراج (Mining) می‌گویند. البته فرآیند استخراج بیت‌کوین به علت مصرف برق بالا به صورت عادی توجیه اقتصادی ندارد، مگر در کشورهایی مانند چین که هزینه برق بسیار پایین است.

بیت‌کوین چقدر قانونی است؟

واقعیت این است که بیت‌کوین آنقدر پدیده جدیدی است که بسیاری از کشورهای جهان در مورد قانونی بودن یا نبودن آن فعلا سکوت کرده‌اند. ایران نیز از این قاعده مستثنی نیست. دست‌کم فعلا به نظر می‌رسد از آنجا که این پدیده بین‌المللی محدود به جای خاصی در جهان نیست، فعلا اشکال غیرقانونی در مورد آن وجود ندارد. تا اینجای کار ظاهرا فقط روسیه، آرژانتین و تایلند در معاملات بیت‌کوین محدودیت‌هایی را اعمال کرده‌اند.

چندی پیش سعید مهدیون، معاون تنظیم مقررات مرکز ملی فضای مجازی در گفت‌وگو با خبرگزاری فارس از نهایی شدن یک سناریو از پنج سناریوی مواجهه با بیت‌کوین و پول‌های مجازی در مرکز ملی فضای مجازی خبر داده و گفته بود: روح کلی این سناریو مواجهه و برخورد قانونمند با این پدیده برای استفاده از مزایای آن در کشور است. وی تأکید کرده بود:‌ مقررات‌گذاری برای بیت‌کوین و پول‌های الکترونیک، نیازمند تصویب در شورای عالی فضای مجازی است. زیرا کمیسیون‌های عالی مرکز ملی فضای مجازی در چارچوب مصوبات شورای عالی فضای مجازی اقدام به تصویب دستورالعمل‌ها می‌کنند که از آنجا که در این زمینه تا کنون مقرراتی وجود نداشته وضع مقررات اولیه باید توسط شورا انجام شود.

مزایا

معاملات آزاد 24 ساعته در هفت روز هفته: هیچ محدودیت زمانی در پرداخت‌ها ندارید و در فضایی جدا از تبادلات بانکی و بر کل فرآیند تراکنش کنترل کامل دارید.

امنیت کامل: هیچ مبلغ ناخواسته و از پیش اعلام‌نشده‌ای در معاملات بیت‌کوینی پرداخت نمی‌شود. پرداخت‌ها بدون اطلاعات شخصی انجام می‌شود و محافظت بالایی در برابر سرقت هویت دارد. کاربران می‌توانند با تهیه نسخه پشتیبان و رمزگذاری شده از پول دیجیتالی‌شان محافظت کنند.

ریسک پایین برای بازرگانان: تراکنش‌های امن و برگشت‌ناپذیر موجب می‌شود تجار بتوانند از کلاهبرداری یا پرداخت‌های برگشتی جعلی در امان باشند. به این ترتیب بازارهای تازه‌ای پیش روی کسب ‌وکارها قرار می‌گیرد. حتی در فضاهایی که به شدت کلاهبرداری رایج است. در تجارت با بیت‌کوین می‌توان در امان بود.

کارمزد‌های بسیار پایین: بسیاری از پرداخت‌ها با بیت‌کوین، بدون کارمزد یا با کارمزدی بسیار اندک در حد صفر تا یک سنت (01/0 دلار) انجام می‌شود. البته کاربران برای پردازش سریع‌تر تراکنش خود می‌توانند کارمزد پرداخت کنند تا تاییدیه تراکنش را سریع‌تر دریافت کنند. یا این حال به‌طور کلی کارمزدها به مراتب کمتر از کارمزدهای شبکه کارت اعتباری بین‌المللی یا پِی‌پال بوده که معمولا حدود ده دلار یا 2 تا 3 درصد از کل تراکنش است.

شفافیت و بی‌طرفی: سیستم بیت‌کوین منبع‌باز است و اطلاعات آن روی زنجیره بلاک در دسترس همه است. فرآیندی که باعث می‌شود راستی‌آزمایی عملکرد آن به آسانی ممکن باشد. پروتکل بیت‌کوین را هیچ فرد یا سازمانی نمی‌تواند کنترل یا دستکاری کند، زیرا با الگوریتم‌های خاصی رمزنگاری شده و آن را از نظر شفافیت و بی‌طرفی کاملا قابل اعتماد کرده است.

معایب

پذیرش پایین: خیلی‌ها هنوز نمی‌دانند بیت‌کوین چیست و نسبت به ماهیت و عملکرد آن تردید دارند. کارشناسان می‌گویند این مشکل به مرور زمان در حال برطرف‌شدن است.

ناپایدار در اقتصاد: هنوز حجم معاملات و فعالیت‌های بازرگانی که می‌توانند بر ارزش بیت‌کوین اثر بگذارند، نسبت به آنچه باید باشد بسیار پایین است. در سال‌های گذشته در مقاطعی افت شدید بهای بیت‌کوین چند بار رخ داده است. اما در ماه‌های اخیر افزایش ناگهانی بهای آن را هم شاهد بوده‌ایم. به همین علت کارشناسان می‌گویند به عنوان سرمایه‌گذاری و تصمیمی برای پولدارشدن فعلا نباید به بیت‌کوین نگاه کرد. این پدیده‌ای جدید است که برای اولین بار در تاریخ بشر در حال ساخت آینده مبادلات فناورانه ماست.

در حال کامل شدن: نرم‌افزاری که فعلا بیت‌کوین با آن کار می‌کند کماکان روی نسخه بتا بوده و با سرعت زیادی در حال کامل شدن است. به این ترتیب بیت‌کوین در آینده نزدیک امن‌تر و برای عموم مردم در دسترس‌تر خواهد شد. به هر حال مسلما بیت‌کوین هنوز بالغ نشده است.

چرا این پول مجازی ارزش دارد؟

بیت کوین با داشتن ویژگی‌های یک پول شامل پایداری، قابلیت حمل‌ونقل، قابلیت تعویض، کمیابی، بخش‌پذیری و شناخت‌پذیری پدیده‌ای ارزشمند است. پشتوانه این نوع پول الگوریتم‌های ریاضی است، نه خواص موادی مانند طلا و نقره و نه بر مبنای اعتماد به مرجعی مرکزی که ارزهای بدون پشتوانه را مدیریت می‌کند. اقتصاددانان می‌گویند آنچه برای پول بودن و ارزش داشتن لازم است، اعتماد و پذیرش است. در مورد بیت‌کوین، رشد کاربران، بازرگانان و کسب وکارهای نوپایی که با بیت‌کوین مبادله می‌کنند به این پول ارزش داده است. در واقع همان کسانی به بیت‌کوین ارزش داده‌اند که از آن برای معاملات استفاده می‌کنند. زمانی ارزش ارزهای دیجیتالی و مجازی همانند بیت‌کوین کمتر از یک دلار بود، اما اکنون تا بیشتر از 17 هزار دلار برای هر بیت‌کوین هم رسیده است!

آیا بیت‌کوین را می‌شود هک کرد؟

سیستم مبتنی بر مفاهیم ریاضی که در پروتکل و رمزنگاری بیت‌کوین استفاده شده، دستبرد ناپذیری آن را ضمانت می‌کند. اما وقتی برای استخراج آن از نرم‌افزارهایی استفاده می‌شود، اینجاست که ممکن است رخنه‌های امنیتی امکان سرقت بیت‌کوین‌ها را برای هکرها فراهم کند. هرچند معمولا در مدت کوتاهی آن نقیصه از سوی سازندگان آن نرم‌افزار برطرف شود. به هر حال تا وقتی برنامه‌نویسی و نرم‌افزار وجود دارد، هکرها هم مشغول کار خواهند بود!

مثلا همین دوشنبه هفته گذشته (20 آذر 96) ایسنا به نقل از سی‌ان‌ان خبری منتشر کرد مبنی بر این که هکرها با دسترسی به یک پلتفرم بزرگ بیت‌کوین در پایگاه نایس‌هَش (NiceHash) 4700 بیت‌کوین به ارزش بیشتر از 75 میلیون دلار را به سرقت بردند. نایس‌هش از بزرگ‌ترین شرکت‌هایی است که کاربران و دلالان بسیاری در جهان از پلتفرم‌های آن به منظور استخراج بیت‌کوین استفاده می‌کنند. با این حال باید توجه داشت آنچه هک شده سیستم‌های رایانه‌ای و سایبری شرکت نایس‌هش بوده و نه خود بیت‌کوین. اتفاقی که عینا برای سایر بانک‌ها هم ممکن است رخ دهد و دلارها به سرقت برود، اما این به معنای هک شدن دلارها نیست. در این زمینه ترفندهایی مانند رمزگذاری کیف پول دیجیتالی، کیف پول‌های آفلاین، کیف پول‌های سخت‌افزاری و تراکنش‌های چندامضایی برای ایمن‌سازی دستبرد به بیت‌کوین‌ها نیز وجود دارد که اگر دارندگان این نوع پول‌های نوظهور به آن موارد امنیتی توجه می‌کردند، مسلما هکرها نمی‌توانستند بیت‌کوین‌هایشان را به یغما ببرند.

پول‌هایمان را به بیت‌کوین تبدیل کنیم؟!

این روزها با بالارفتن ارزش بیت‌کوین این سوال را مردم در همه جای دنیا می‌پرسند. کارشناسان در پاسخ به این سوال می‌گویند بیت‌کوین آنقدر پدیده نوظهوری هست که بهتر است در موردش بسیار محتاط باشیم. هیچ تضمینی نیست که روند افزایش ارزش بیت‌کوین به همین ترتیب ادامه یابد. فضای اقتصاد و روندهای افزایشی و کاهشی در آن بشدت رقابتی است. از این رو توصیه اکید این است سرمایه‌ای را که در کوتاه‌مدت ممکن است به آن احتیاج پیدا کنید، هیچ‌وقت به ارز ناشناخته‌ای مثل بیت‌کوین تبدیل نکنید.

در مورد این که چرا در ماه‌های اخیرا ارزش بیت‌کوین رشد بالایی داشته و آیا ممکن است افت شدیدی را تجربه کند باید گفت مثل هر پدیده دیگری در اقتصاد، ارزش این نوع پول را هم عرضه و تقاضا در بازارهای بین‌المللی معلوم می‌کند. وقتی تقاضا برای دریافت بیت‌کوین زیاد شود، نرخ برابری آن در برابر ارزهای رایج بالا می‌رود و با کاهش تقاضا، از ارزش و قیمت آن کاسته می‌شود. از آنجا که بازار بیت کوین هنوز کوچک است، ارزش برابری بیت‌کوین فعلا بسیار متغیر است. بنابراین اصلا بعید نیست ظرف روزهای آتی سقوط ناگهانی ارزش بیت‌کوین را شاهد باشیم.

کاظم کوکرم

دانش