«خرم روز» بر بستر تمدن ایران زمین

مردم ایران زمین برخلاف برخی اقوام همجوار در سرزمین‌های دیگر اساس تقویم را بر مبنای حرکت خورشید قرار می‌‌دادند و از این رو زمان برآمدن و فروافتادن خورشید در آسمان و مدت زمان درخشش و نحوه قرارگرفتن آن ازجمله موضوعاتی بود که مورد توجه ایرانیان قرار داشت چون بر مبنای آن نحوه کارکرد و فعالیت خود را تنظیم می‌کردند.

برابر با تحقیقات برخی کارشناسان، معیار تقویم نیاکان ما تقسیم روزهای یک‌سال به چهل روز بود و بر همین مبنا هر ماه چهل روز داشت و هر سال نه ماه. از رو شب چله و چله‌های دیگری که در طول سال واقع می‌شد برای مردم ایران اهمیت داشت.

در واقع شب چله در آخرین آخرین ماه فصل پاییز یادآور حضور طولانی‌تر خورشید در زندگی بود. بنابراین جشن شب چله سابقه‌ای هزاران ساله در میان ایرانیان دارد که البته در طول روند و آیند‌ه‌های مختلف تا به امروز دستخوش تغییر و تحولاتی شده است.

از جمله آنها تفال زدن به دیوان حافظ است که امروزه به عنوان یک سنت در میان سایر عادات شب چله از آن یاد می‌شود، در حالی که سابقه آن به 700 سال پیش می‌رسد و قبل آن در شب چله شاهنامه‌خوانی مرسوم بود.

یلدا در منابع تاریخی

ابوریحان بیرونی از دانشمندان ایرانی در کتاب «آثار الباقیه» خود با اشاره به اهمیت این شب تاکید کرده است که روز پس از این شب، را خرم‌روز می‌گویند و به باور کسانی که این شب را پاس می‌دارند، در خرم روز نور از نقصان به فزونی می‌گراید و قدرت آدمیان رو به فزونی می‌نهد.

براساس نوشته او،‌ در صبح بعد از شب چله پادشاهان ایرانی با جامه سپید، در بیابان‌ها بر فرش‌های سپید می‌نشستند و بدون قراول اجازه می‌دادند که هریک از مردمان، از فرودستان و تهیدستان یا اشرافیان با آنها گفت‌وگو کنند. وی البته اشاره قابل تاملی هم به این موضوع دارد که پادشاهان در این روز با دهقانان و برزگران همسفره می‌شدند و خود را برادر آنها می‌شمردند.

بیرونی در بخش دیگری از آثار الباقیه درباره جشن مردم بعد از پایان پاییز می‌نویسد: این جشن را «جشن نوروز» می‌نامند، چون میان این روز (اول دی ماه) تا نوروز، درست 90 روز فاصله است.

شاید یکی از دلایل جشن گرفتن مردم در آخرین شب فصل پاییز به اعتقادات گذشتگان برگردد. به باور ایرانیان در گذشته تاریکی، مظهری از اهریمن بود و چون در شب اول دی ماه تاریکی و سرما طولانی‌تر از شب‌های دیگر بود، از این رو، مردم این شب را نحس و شوم می‌پنداشتند و در شب یلدا آتش می‌افروختند تا در پرتو روشنی آن، تاریکی اهریمنی را از میان بردارند.

علاوه بر بیرونی، مسعودی هم به موضوع پایان پاییز اشاره کرده است، وی در کتاب خود به نام قانون مسعودی روز پس از یلدا را «خُره روز» ثبت کرده است.

بررسی منابع نشان می‌دهد که اول دی‌ماه نیز به سال آخرین شب پاییز مورد توجه مردم قدیم بوده و جشنی درخور برای آن می‌گرفتند. همچنین در برهان قاطع ذیل واژه «یلدا» چنین آمده است:

یلدا شب اول زمستان و شب آخر پاییز است که اول جَدی و آخر قوس باشد و آن درازترین شب‌هاست در تمام سال و در آن شب یا نزدیک به آن شب، آفتاب به برج جدی تحویل می‌کند و گویند آن شب به غایت شوم و نامبارک می‌باشد و بعضی گفته‌اند شب یلدا یازدهم جدی است. علاوه بر منابع تاریخی، در سفرنامه‌های ایرانگردی که بخشی از خاطرات سفر جهانگردان ایرانی و غیرایرانی است، به موضوع یلدا و آداب و رسوم و آیین‌های مردم در این شب اشاره شده است.

علاوه بر منابع تاریخی و سفرنامه‌ها در آثار ادبی ایرانیان هم عنایت شایسته‌ای به شب یلدا شده است. شاعرانی چون منوچهری، حافظ و خاقانی در اشعار خود به یلدا اشاره کرده‌اند.

رسوم تاریخی یلدایی

آداب و رسوم مردم در شب یلدا نیز از جمله موضوعات قابل توجه است. چنانچه اسناد تاریخی نشان می‌دهد. جمع شدن مردم کنار یکدیگر در شب یلدا و گذران این شب با خوردن، نوشیدن و شادی کردن و گفت‌وگو هر کدام نمادی از سنت‌های گذشتگان است.

مردم روزگار قدیم سفره‌ای شایسته این جشن پهن می‌کردند و برای غذا تدارکی مفصل‌تر از شب‌های گذشته می‌دیدند و بعد غذا هم میوه‌های تازه و خشک خود را سر سفره می‌گذاشتند. آجیل هم جزو جدانشدنی ملزومات این سفره بود.

در روزگار گذشته البته شب یلدا تنها به خوردن و آشامیدن نمی‌گذشت، بلکه ایرانیان قدیم در محل‌های عبادت خود به نیایش می‌پرداختند، حتی برخی خود را شباهنگام به دامنه‌های کوه می‌رساندند و تا سپیده‌دم منتظر بودند تا برآمدن خورشید را به نظاره بنشینند.

بنابراین آداب و رسوم شب یلدا ریشه در سنت گذشتگان دارد و تا به امروز ادامه داشته است، گرچه در برخی از اقوام ایرانی شیوه برگزاری بزرگداشت این شب با تفاوت‌هایی همراه است، اما اهتمام ایرانیان در استمرار بزرگداشت یلدا به‌عنوان یکی از شناسه‌های فرهنگی دنیای تمدنی ایران درآمده است.

فتاح غلامی - روزنامه‌نگار

ضمیمه تپش جام جم