ایمنی گمشده در حاشیه‌نشینی

به دلیل همین تخلف‌ها شاهد هستیم در بیشتر سکونتگاه‌های غیررسمی، ایمنی ساختمان‌ها در پایین‌‌ترین سطح است؛ طوری که با وقوع زلزله‌ای نه چندان بزرگ هم احتمال ریزش آنها وجود دارد. با توجه به این که حدود 11 میلیون نفر در سکونتگاه‌های غیررسمی زندگی می‌کنند و اغلب ساختمان‌هایی هم که در این مناطق بنا شده است، با استانداردهای ایمنی همخوانی ندارد، می‌توان گفت در زمان بروز سوانح طبیعی مثل زلزله، جان میلیون‌ها نفر در حاشیه شهرها در خطر است.

مهدی زارع، دانشیار پژوهشگاه زلزله‌شناسی و مهندسی زلزله هم در همین ارتباط هشدار می‌دهد: با توجه به شرایط خاص مناطق فقیرنشین حاشیه شهر، اغلب ساکنان این مناطق در سازه‌هایی غیر استاندارد و بشدت آسیب‌پذیر زندگی می‌کنند. حاشیه‌های اغلب کلانشهرهای کشور از لحاظ آسیب‌پذیری در مقابل زلزله آسیب‌پذیرتر از مناطق مرکزی هستند و واقعیت نگران‌کننده دیگر شتاب بالای رشد جمعیت در این مناطق است، به طوری که مثلا در حالی که نرخ رشد جمعیت در تهران 1/1 درصد است، اما جمعیت مناطق حاشیه‌ای شهر با رشدی معادل 4/4 درصد در حال افزایش است. همچنین پیشتر نیز اکبر ترکان، مشاور رئیس جمهور به ناایمن بودن ساختمان‌ها در حاشیه شهرها اشاره و تاکید کرد: طی این سال‌ها، میلیون‌ها واحد مسکونی بدون ضابطه و کاملا مدیریت نشده در عرصه‌های مهاجرپذیر شهرهای کشور ساخته شده است که در مقابل زلزله مقاوم نیستند. میلیون‌ها نفر از هموطنان ما در حاشیه شهرها در بافت‌هایی زندگی می‌کنند که اگر زلزله بزرگی بیاید متاسفانه همانند زلزله‌های قبل تلفات گسترده‌ای خواهیم داشت. او ادامه داد: چون حاشیه‌نشینی را نپسندیده‌ایم، هیچ وقت مدیریت صحیحی هم در این زمینه اعمال نکرده‌ایم که باعث شده اصول شهرسازی در آن مناطق رعایت نشود و با گستره عظیمی از بافت‌های فرسوده در معرض آسیب لرزه‌ای مواجه شویم.

به گفته ترکان، در حالی که روند مهاجرت به حاشیه شهرها بسرعت ادامه دارد، هنوز راه حل جامعی برای مساله حاشیه‌نشینی نداریم و شهرداری‌ها هنوز در برخورد با این پدیده سردرگم هستند. این مساله باعث شده جمعیت چند میلیون نفری حاشیه شهرها که هر روز بر آن افزوده می‌شود با نبود مدیریت صحیح و مشکلات روز افزون مواجه شود.

تقابل دو دیدگاه متفاوت در بحث حاشیه‌نشینی

دو رویکرد جدی و کاملا متفاوت نسبت به پدیده حاشیه‌نشینی وجود دارد. در دیدگاه اول، عده‌ای بر این باورند که نباید به مناطق حاشیه شهرها رسیدگی کرد. استدلال چنین افرادی این است که اگر امکانات مطلوبی در حاشیه شهرها توزیع شود، همین اتفاق باعث می‌شود افراد بیشتری در حاشیه شهرها جذب شوند و درواقع، با افزایش جذابیت و امکانات در حاشیه شهرها، استقبال مردم برای مهاجرت به این مناطق بیشتر می‌شود. دیدگاه دوم، کاملا خلاف این موضوع است و حاشیه‌نشینی را معلول شرایطی می‌داند که در آن امکانات و ثروت در نقاط مختلف کشور به شکل عادلانه توزیع نشده و در نتیجه حاشیه‌نشینی به وجود آمده است.

بر اساس این دیدگاه، توزیع نکردن امکانات در حاشیه شهرها، نه فقط حاشیه‌نشینی را از بین نمی‌برد، بلکه عمق این آسیب اجتماعی را هم بیشتر می‌کند. در دیدگاه دوم، حل بحران حاشیه‌نشینی با نادیده گرفتن ساکنان این مناطق حل نمی‌شود و رسیدگی به ساکنان حاشیه شهرها را وظیفه اخلاقی دولت و حاکمیت می‌داند.

تا سالیان سال، دیدگاه اول در بحث حاشیه‌نشینی اولویت داشت؛ طوری که مثلا با این استدلال که نباید جذابیت مناطق حاشیه‌نشین را افزایش داد، از توزیع امکانات بهداشتی و درمانی مطلوب در این مناطق خودداری می‌شد. اما این روزها دیدگاه دوم مورد استقبال قرار گرفته و نهضت ارتقای خدمات بهداشتی و درمانی در حاشیه شهرها را می‌توان محصول غلبه دیدگاه دوم دانست.

در حوزه ساخت و ساز هم دیدگاه اول تا چند دهه در اولویت قرار داشت. به دلیل نادیده گرفتن حاشیه شهرها، عمده ساخت و سازها در این مناطق به شکل پنهانی و به دور از رعایت موارد ایمنی انجام شده است. رویکرد مسئولان در برخورد با سازه‌های ناایمن در حاشیه شهرها معمولا توام با تهدید و تخریب بنا بوده؛ سیاستی که البته تاکنون جواب نداده است.

به همین دلایل نیاز است در حوزه ساخت و ساز در حاشیه شهرها نیز دیدگاه دوم در اولویت قرار بگیرد. یعنی قبول کرد به هر حال 11 میلیون شهروند در سکونتگاه‌های غیررسمی زندگی می‌کنند که نیاز است سازه‌های مقاوم و ایمن برای این گروه از شهروندان ساخته شود. واقعیت این است هیچ شهروندی دوست ندارد در حاشیه شهرها ودر سازه‌های ناایمن زندگی کند، اما مشکلات معیشتی باعث می‌شود بسیاری از ساکنان این مناطق، ایمن‌سازی ساختمان‌ها را در اولویت‌های دسته چندم زندگی خود قرار دهند.

ارائه تسهیلات تشویقی به ساکنان سکونتگاه‌های غیررسمی برای مقاوم سازی خانه‌ها، راهکاری منطقی است که می‌تواند از جان و مال بیش از 11 میلیون شهروند ایرانی در برابر بروز مخاطرات طبیعی محافظت کند.