غفلت کامل از سازه‌های آبی جهانی شوشتر

آن دلسوزی و حس تعلق خاطری را که مردم و مسئولان ما باید به این اثر بی بدیل جهانی داشته باشند ندارند، کما این‌که اکنون جدای از فروریختن بخشی از یک تاق سازه، در دیواره غربی نیز ترک و گسلی ایجاد شده که روز به روز درحال خیز و گسترش است و نیاز به بررسی و تحقیق و مرمت کارشناسانه دارد، چراکه اگر به همین وضع رها شود، با یک لرزش یا یک زلزله یک ریشتری کل دیواره فروخواهد ریخت و آنگاه باید منتظر عواقب تلخ آن همچون خروج از فهرست یونسکو بود.

متاسفانه بخشی از واقعیت‌های سازه‌های آبی شوشتر این است که وقتی در تهران با مسئولان سازمان میراث فرهنگی به گفت‌وگو می‌نشینیم، به تعریف و تمجید از این سازه‌ها نشسته و می‌گویند که بی‌نظیرترین سازه‌های آبی دنیا در شوشتر است و این سازه‌ها خواهرخوانده آثار ونیز است. ولی آیا ذکر و بیان ارزش این سازه‌ها به تنهایی کافی است و نباید در عمل ارزشی برای آن قائل شد؟! نباید با دلسوزی کامل مراقب آن باشیم؟!

این سازه‌ها از چند هزار سال پیش به ما ارث رسیده ولی ما امروز حتی نمی‌توانیم بخوبی از این آثار محافظت کرده و آنها را به آیندگان خود بسپاریم.

این درحالی است که این سازه‌ها یکی از نادرترین سازه‌های هیدرولیک جهان است که طراحی و ساخته شده و در بخش صنعت، اقتصاد، آبیاری، کشاورزی و پرورش حوضچه‌های ماهی کاربرد داشته است. این سازه‌ها با ظرافت و معماری پیشرفته و به طور دستکند (همچون قنات آبی یزد) احداث شده، ولی آیا برنامه‌هایی که برای حفاظت از قنات ثبت جهانی شده یزد طراحی شده، درخصوص این آثار جهانی هم مدنظر قرار گرفته است؟! پاسخ این است که هیچ برنامه‌ای برای مراقبت از این سازه‌های هیدرولیک جهان وجود ندارد و اگر وجود دارد فقط روی کاغذ است و در عمل اجرا نشده است.

البته ما خود در فرمانداری و اداره میراث شوشتر، برنامه‌هایی در حد توان و ظرفیت و امکانات موجود برای نگهداری از سازه‌ها داریم، اما توان علمی و عملی ما در حد عملیات عمرانی و مرمتی و تحقیقاتی ملی و کشوری نیست و ما شاید بتوانیم پاکسازی انجام دهیم یا خرپایی ایجاد کرده و از گسست بیش از حد دیواره‌ها جلوگیری کنیم یا این که در نهایت با دست هایمان جلوی ریزش سازه‌ها را بگیریم! اما بازسازی و بازآفرینی سازه‌ها یک اقدام جدی از سوی مسئولان کشوری و سازمان میراث فرهنگی را می‌طلبد و من از همینجا از مسئولان میراث فرهنگی کشور تقاضا می‌کنم توجهی به این اثر بی‌نظیر که خودشان باعث و بانی ثبت جهانی آن بودند، داشته باشند.

سازه‌های آبی شوشتر فرزند نخبه‌ای است که هنوز حرف‌های زیادی برای گفتن در جهان دارد؛ هنوز در خصوص معماری پیچیده و ویژه و هیدرولیک آن، روی بخش‌های هوادهی و فشار آب آن و این که چطور طراحی این پروژه عظیم را انجام داده‌اند که آب فشار داشته باشد و از چند لایه زمین خارج شود، بحث و بررسی و تحقیقات جامع علمی صورت نگرفته است!

خوشبختانه ما امروز دلسوزترین و دغدغه مندترین مردم را در بحث مراقبت از میراث فرهنگی کشورمان داریم که اگر حفاظت از آثار تاریخی به همین مردم و فعالان میراثی سپرده می‌شد، خود مردم با سرمایه‌های فکری و مالی خود از آنها مراقبت می‌کردند، درحالی که هنوز عده‌ای ورود مردم به این عرصه را خطرناک توصیف می‌کنند، درصورتی که این آثار متعلق به مردم است و باید از ظرفیت همین مردم در مباحثی چون مرمت، مراقبت و برون سپاری استفاده کرد تا هم خودشان مراقب باشند و هم استفاده اقتصادی ببرند.

وظیفه صندوق احیای سازمان میراث فرهنگی این است که با بررسی و شناسایی مکان‌های میراثی، هزینه مورد نیاز مرمت آنها را برآورد کرده سپس اقدام به برون‌سپاری کند . یعنی به بخش خصوصی می‌سپارد تا این بخش هم خودش عهده‌دار مرمت اثر شود و هم به میزان هزینه‌کرد خود، از آن استفاده اقتصادی ببرد، که ما انتظار داریم این تصمیم برای سازه‌های آبی شوشتر هم گرفته شود و البته به بخش خصوصی بومی سپرده شود. هرچند هنوز این تصمیم برای سازه‌های آبی گرفته نشده و متاسفانه سازه‌ها تکه‌تکه در حال فروریختن است و اعتبارات دولت و سازمان میراث فرهنگی هم برای مرمت آنها کافی نیست. درحالی که امروز شاهدیم سازمان میراث فرهنگی برای بسیاری از آثار تاریخی کشور تصمیمات مهمی مبنی بر مرمت و برون سپاری گرفته، اما سازه‌های مهم و جهانی شوشتر را فراموش کرده است.

در هر روی ما مسئولان شوشتری حمایت همه جانبه خود را مبنی بر حفاظت از این سازه‌ها اعلام کرده و نهایت تلاش خود را برای توسعه عمرانی شهر براساس حفظ آثار تاریخی آن به کار خواهیم گرفت. خوشبختانه نماینده مردم شوشتر در مجلس نیز پیگیری‌های زیادی در سطح استان و کشور داشته‌اند تا حفاظت از این آثار سریع‌تر محقق شود.

نگاه ما به توسعه شوشتر نگاهی کاملا میراثی است، زیرا معتقدیم از آنجا که شوشتر یک شهر تاریخی با 250 اثر تاریخی است و سازه‌های آبی آن جهانی و متعلق به تمام جهان بوده و تمام سطح زیرین بافت شهر هم (200 هکتار) ثبت ملی و تاریخی است، تمام اقدامات ما در سطح شهر حتی نصب یک لامپ و چراغ و پایه در معابر، باید توام با اعمال ملاحظات میراثی باشد؛ یعنی اعمال یک نگاه بازآفرینی؛ حفظ آنچه از گذشته داریم با مواد و مصالح امروزی.

حسین پنبه دانه‌پور - فرماندار شوشتر