پایه‌گذار مکتب «بازگشت به خویشتن»

«آیت‌ الله سید محمود طالقانی» مردی اهل علم و منطق و مبارزی که سال‌های زیادی با استبداد پهلوی‌ مبارزه کرد و در کنار امام راحل ماند تا انقلاب اسلامی به پیروزی رسید.

آیت‌ا... طالقانی، اندیشه‌‌ای عمیق و فراگیر و شخصیتی‌ کاریزماتیک داشت که افراد با اعتقادات و تفکرات مختلف را جذب می‌کرد.

در سالروز تولد او با محمدرضا کائینی، پژوهشگر و نویسنده که کتاب «دو برادر» را با موضوع زندگی جلال و شمس آل‌‌احمد در کارنامه دارد و تحقیقات زیادی درباره شخصیت آیت‌ا... طالقانی انجام داده هم‌صحبت شدیم تا با آیت‌ا... طالقانی و بخشی از تفکرات او بیشتر آشنا شویم.

یکی از اهداف آیت‌ا... طالقانی، برگرداندن جوان‌ها به اسلام بود؛ جوان‌هایی که در دهه 20 بنا به دلایل مختلف از اسلام روی برگردانده و به سمت جریان‌های سیاسی و بخصوص حزب توده رفته بودند، روش ایشان در این مورد چگونه بود؟

مرحوم طالقانی از زمانی که در حوزه علمیه قم تحصیل می‌کرد، تصمیم گرفت با این جوان‌ها تعامل کند، حرف‌های آنها را بشنود و با گفت‌وگو آنها را به اسلام برگرداند.

آن زمان حزب توده قوی‌ترین حزب کشور بود و جوان‌های زیادی را جذب کرده بود که برخی از آنها از نزدیکان مرحوم طالقانی بودند مثل جلال آل‌احمد! آیت‌ا... طالقانی در چنین فضایی به تهران آمد و در زمانه‌ای که تفسیر قرآن زیاد رسم نبود ابتدا در مسجد پدرش معروف به مسجد قنات‌آباد تهران و بعد در مسجد هدایت جلسات تفسیر قرآن را برپا کرد که جوان‌های دانشگاهی و افراد تحصیلکرده در این جلسات شرکت می‌کردند.

همین جلسات باعث شد جوان‌های تحصیلکرده بتوانند در مقابل جریان‌های وارداتی مقاومت کرده و از اندیشه‌های ملی و دینی کشور در مقابل این تهاجم سیاسی مراقبت کنند.

به نظرم بزرگ‌ترین دستاورد مرحوم طالقانی، محافظت جوانان از افکار بیگانه بود. ایشان از آن زمان مکتب «بازگشت به خویشتن» را پایه‌گذاری و اطلاع‌رسانی و آگا‌ه‌سازی مردم را شروع کرد.

بازگشت به خویشتن تز فکری دکتر شریعتی و جلال آل‌احمد هم بود. آیا این شخصیت‌ها متاثر از مرحوم طالقانی بودند؟

مرحوم طالقانی وقتی مکتب بازگشت به خویشتن را پایه‌گذاری کرد نه دکتر بازرگان و نه دکتر شریعتی و نه شهید مطهری در این عرصه فعال نشده بودند. شهید مطهری نقل کرده در جلسه‌ای از ایشان و دکتر شریعتی به عنوان مشوقان و راهبران نسل جوان به اسلام نام برده شده که شهید مطهری در همین جلسه اعلام می‌کنند آیت‌ا... طالقانی این روش را آغاز کرده و ایشان پایه‌گذار جریانی به روز و در عین‌حال مقاوم و واکسینه از معارف دینی و اسلامی با رویکرد ملی است. همین تفکر باعث بیداری بخش‌های زیادی از جامعه و پیوستن آنها به موج مبارزان رژیم پهلوی شد.

شما نویسنده کتاب دو برادر هم هستید و با تفکر و سبک زندگی جلال آل‌احمد آشنایی دارید.مرحوم طالقانی چگونه بر آل‌احمد تاثیر گذاشت؟

زنده‌یاد جلال آل‌احمد، پسرعموی پدر مرحوم طالقانی بود.هر دو اصالتا از منطقه طالقان بودند. جلال با شناختی که از اقوام روحانی خود داشت، ترجیح داد با آقای طالقانی که تفکری نو و روشنگرانه‌ داشت، رفت و آمد داشته باشد.

آیت‌ا... طالقانی معتقد بود رفتار‌های سختگیرانه خانواده باعث شده بود زنده‌یاد جلال‌ آل‌احمد از دین رانده شود.

سختگیری‌‌های پدر از یک طرف و جذابیت‌های تفکرات اعضای حزب توده باعث شده بود جلال از تفکر خانوادگی‌اش دور شود، اما او آدم باهوش و باسوادی بود و نمی‌شد بسادگی او را فریب داد.

او به مردم و آیین ملی علاقه داشت و بانگاهی عمیق‌تر به مسائل نگاه می‌کرد. جلال به اسلام رجعت کرد و مرحوم طالقانی نقش اساسی در این برگشت داشت.

روابط این دو آن‌قدر زیاد بود که به خانه هم رفت‌ و‌ آمد داشتند و زیاد با هم گفت‌وگو می‌کردند. آیت‌ا... طالقانی گفته که قرار بوده به دیدار جلال در خانه‌اش به اسالم برود که خبر درگذشتش را می‌آورند.

از آیت‌ ا... طالقانی به عنوان روحانی روشنگر و متعادلی نام برده می‌شود که تلاش می‌کرده بین طیف‌های مختلف جامعه تعامل و گفت‌وگو ایجاد کند، ریشه این تفکر در کجا بود؟

مرحوم آیت‌ا... طالقانی معتقد بود که انسان‌ها فطرتا خداجو و متمایل به منشا خلقت که خدای رحمان است، هستند.به همین دلیل می‌گفت اگر آدم‌ها از مسیر خداجویی منحرف می‌شوند به دلیل کم‌کاری‌ها و ناکامی‌‌های فرهنگی و مذهبی در جامعه است. ایشان حتی بر این باور بود که کمونیسم معلول استبداد سیاسی و دینی است و اصالت ندارد و هیچ‌یک از تفکرات انسانی را نمایندگی نمی‌کند. ایشان به همه مردم نگاه مثبت داشت و بر این باور بود که جنبه‌‌های مثبت شخصیت‌ آدم‌ها را باید تقویت کرد.اگر یک آدمی که در زندگی کارهای ناشایست‌ انجام داده بود و به نظر خودش، آدم خوبی نبود بعد از گفت‌وگو با آیت‌ا... طالقانی این احساس ناخوشایند نسبت به خودش کمرنگ می‌شد و به بازگشت به ذات خوب انسانی امیدوار می‌شد.با این روش مرحوم طالقانی خیلی‌ها را به راه راست برگرداند.

به نظرتان جامعه امروزی ما چقدر به نوع تفکر و اندیشه آیت‌ا... طالقانی نیازمند است؟

آیت‌ا... طالقانی در شرایطی می‌زیست که اسلام حکومت مستقر نبود و در جایگاه اپوزیسیون قرار داشت. در این شرایط انسان قدرت جذب بیشتری دارد تا زمانی که اندیشه اسلامی بر مسند حکومت است و از لاک محافظه‌کاری بیرون آمده و عملا جریان جامعه را در دست دارد. باید به تفاوت موقعیت‌‌ها توجه کرد اما با همه اینها نگاه مثبت به انسان و توانمندی‌هایش و این‌که انسان می‌تواند به بالاترین درجه عمل و اندیشه برسد در هر زمان و مکانی جاری است و روش و منش پیامبران نیز هست. آیت‌ا... طالقانی هم از سیره پیامبران پیروی می‌کرد و نشان داد که خو‌شبین بودن به انسان‌‌ها در هر دوره‌ای، به بازگشت آنها به دین‌مداری جواب می‌دهد.

طاهره آشیانی - روزنامه‌نگار