مسجد، حلقه گمشده گردشگری در ایران

شروع حرکت مستقلانه معماری اسلامی

مساجد ایرانی را به چهار گروه شبستانی، چهارطاقی، ایوانی و چهار ایوانی تقسیم می‌کنند. همچنین در ایران به طور کلی دو شیوه در ساخت مسجد معمول بوده است. نوع اول از لحاظ نقشه و ویژگی‌های ساختمانی تقلیدی است از ساختار نخستین مساجد اسلامی. این مساجد عموما دارای حیاطی مربع یا مستطیل هستند که اطراف آن طاق‌نماها یا دالان‌هایی ایجاد کرده‌اند. محل اقامه نماز با طاق‌های گشاده و واقع بر ستون‌ها به حیاط راه می‌یابد. در نوع دوم، سنت معماری ایران عصر ساسانی در مساجد، مدارس و مقابر اسلامی هویداست. در این شیوه، شبستان بخش اصلی و محراب و منبر قسمت‌های مقدس را تشکیل می‌دهند.

جای خالی مسجد در طراحی نمای شهری

مسجد از جمله معدود مکان‌هایی است که با تمام اقشار مختلف جامعه به نوعی ارتباط دارد و بدون در نظر گرفتن هیچ گونه مقام و موقعیت اجتماعی و مناسب اعتباری، مردم را برای عبادت خداوند متعال به دور هم گرد آورده و موجب رشد و کمال آنان در ابعاد گوناگون فردی و اجتماعی می‌شود؛ بنابراین با بازشناسی جایگاه مسجد و دستاوردهایی که می‌تواند در تمامی عرصه‌های مختلف جامعه داشته باشد، می‌توان جایگاه خاصی برای آن در طراحی نمای شهری قائل شد.

به این ترتیب ویژگی‌های منحصر به‌فرد مسجد، در قالب پایگاه‌های ارتباطی مهم امروزه نباید فراموش شود، بلکه می‌تواند در تقویت فرهنگ شنیداری و دیداری مردم بسیار مؤثر باشد؛ ماندگاری فرهنگ اسلامی به لحاظ پویایی و تحرک این کانون‌های سازماندهی، حرکت‌های اجتماعی و توده‌ای مردم بوده است. در آینده هم یکی از عوامل و متغیرهای مهم این ماندگاری ما تحرک همین پایگاه هاست. از این رو، مسجد بهترین و سهل‌الوصول‌ترین بستری است که می‌تواند فرهنگ و معارف اسلامی را در جامعه نشر دهد و به آن تعمیق بخشد.

مسجد به عنوان یکی از نیایشگاه‌های اصلی جهان اسلام همواره مورد توجه قرار داشته و نقش آن در شهرهای اسلامی و پلان‌های شهری مد نظر بوده است.

شکل گیری شهرهای قدیم براساس الگوی مسجد و نقش کالبدی آن در عرصه بزرگ شهری است؛ اما امروزه متاسفانه این عنصر نه تنها در معماری تفاوت‌های چشمگیری با دوران قبل از خود داشته بلکه در نمای شهری نیز نادیده گرفته شده است.

مسجد گوهرشاد

تاریخچه

مسجد گوهرشاد در سال 821 قمری به دستور و کمک گوهرشاد، همسر شاهرخ تیموری در مشهد در جنوب حرم علی بن موسی الرضا ساخته و در قرون، خرابی‌های زیادی بر آن وارد شده ‌است.

بنای مسجد گوهرشاد - که به خاطر نام بانی آن به این نام خوانده می‌شود - تقریباً 12 سال به‌طول انجامیده است.

ویژگی

این مسجد به دلیل ظرافت و زیبایی کاشی‌کاری و خط و اسلوب معماری از شاهکارهای معماری ایرانی در دوره تیموری است.

مسجد گوهرشاد به دلیل موقوفات بسیار و مجاورت با آرامگاه علی بن موسی الرضا از مهم‌ترین و شلوغ‌ترین مسجدهای ایران به‌شمار می‌رود، به‌طوری‌که برخی آن را پُربازدیدترین مسجد در ایران می‌دانند.

مسجد جامع یزد

تاریخچه

به شیوه یک ایوان در دل کویر است و در طی حدود 100 سال و سه دوره بنا شده‌ است.

بنای فعلی مسجد، از لحاظ شیوه معماری متعلق به دو دوره موسوم به آذری دانسته‌اند. بنای گنبد خانه متعلق به دوره ایلخانی و سر در رفیع مسجد را متعلق به زمان شاهرخ و دوره تیموری دانسته‌اند.

ویژگی

این بنا از لحاظ خوابیدگی گنبد، سردر رفیع و بلند و همچنین کاشیکاری زیبا و منحصربه‌فرد، شهرت دارد.

قدیم‌ترین نمونه معماری است که طی قرن نهم هجری قمری از آن تقلید شده ‌است. چهارگوش بودن پلان مسجد برگرفته از الگوی معماری کعبه است. بنایی کاملاً قدسی و متعالی در اسلام دارد و به عنوان نمادی کیهانی در الگوهای معماری مسلمین مورد استفاده قرار می‌گیرد.

مسجد شیخ لطف‌ا...

تاریخچه

ساخت این مسجد سال980 هـ. ش آغاز و سال
1007 هـ.ش پایان پذیرفت.

ویژگی

تماما پوشیده از کاشی است (فیروزه‌ای، سفید شیری و لاجوردی.)

نقش درون گنبد که در نوک آن یک شمسه بزرگ قرار دارد، از عناصر اسلیمی و زیبایی تکراری که به صورت مارپیچ‌هایی از دو طرف همانند گل بابونه و آفتابگردان قرار گرفته‌اند.

نورآرایی بنا به گونه‌ای است که هر کسی وارد آن شود ناگهان در حالتی از حضور و روحانیت عبادی فرو می‌رود.

تاریخانه دامغان

تاریخچه

بیش از تسلط اعراب بر ایران، آتشکده بوده و بعد به مسجد تبدیل شده است.

ساختمان بنای دوباره آن مربوط به سده دوم هجری است.

شیوه ساختمان آن نیز به شیوه بناهای دوره ساسانیان است.

ویژگی

مسجد ستون دار مدور (شبستانی)

صحن مسجد تقریبا مربع شکل و به طول27 و عرض26متر است.

مناره‌های آجری در دوره سلجوقیان به این مجموعه افزوده شد و بدنه آن با آجرکاری تزئین شده است.

مسجد جامع اصفهان

تاریخچه

به نظر می‌آید ساخت مسجد جامع مربوط به قرون اولیه هجری و در زمان عباسیان بوده که در قرن سوم هجری محراب آن تخریب و جهت قبله آن اصلاح شده‌است.

ویژگی

سبک معماری مسجد، شیوه رازی است.

مسجد جامع اصفهان انعکاس هنر بیزانس و کلاسیک در قالب یک بنای سنتی اسلامی است.

در مسجد جامع اصفهان چهار سنگاب قرار دارد شامل سنگاب ایوان درویش، سنگاب ایوان صاحب و دو سنگاب کوچک درگیر که یکی در کنار حوض میان حیاط وسط و دیگری در برابر ایوان استاد(ایوان غربی) قرار گرفته‌اند.

مسجد جامع اشترجان

تاریخچه

بنای فعلی در واقع حاصل تجدید بنایی با الحاقات بسیار در قرن هشتم هجری قمری است.

وسعت مسجد جامع اشترجان 1500 مترمربع (30×50 متر) است.

ویژگی

این مسجد یکی از نمونه‌های نفیس معماری ایلخانی از اواخر سلطنت محمد خدابنده (اولجایتو) به شمار می‌آید.

مسجد بی‌بی خانم

تاریخچه

این مسجد در سمرقند است.

سال777هجری شمسی آغاز شده و سال 783هجری شمسی پایان گرفته است.

ویژگی

این مسجد دارای سه گنبد است که از آجرهای مذهب پوشیده شده است.

مسجد فهرج یزد

تاریخچه

ساخت مسجد جامع فهرج به نیمه اول قرن اول هجری برمی‌گردد. این مسجد، تنها مسجدی در جهان اسلام با قدمت زیاد است که ساختمان آن از ابتدا تا کنون تغییری نکرده‌است.

ویژگی

مسجد از نوع شبستانی و فاقد ایوان است.

ساختار فضا در فهرج بر اساس سازماندهی فضای ستون دار بوده و بر این اساس استوار است.