کتیبه‌گردی با اورارتوها در ارومیه

می‌گویند که مردم اورارتو از حدود ۱۵۰۰ سال پیش از میلاد مسیح، تا ششصد سال پیش از میلاد بر منطقه حکمرانی داشتند. یوسف حسن‌زاده، باستان‌شناس می‌گوید: اگر در این دوران‌گردی دو کشور ترکیه و ارمنستان را به کناری بگذاریم، می‌بینیم که دو قرن حضور اورارتوها در شمال غرب ایران تأثیرات بسیاری در زمینه‌های فرهنگی، اجتماعی، سیاسی و عمرانی داشته است. کتیبه‌ها یادگار مهم این دوره هستند. ایشپوینی، فرزند ساردوری، سومین پادشاه اورارتو، اولین کسی است که وارد منطقه شمال غرب ایران شد و کتیبه‌هایی از خود در منطقه شمال غرب به یادگار گذاشت. پس از او، پادشاهان دیگر اورارتویی نیز سنگ نوشته‌هایی در این ناحیه از ایران ایجاد کردند. از جمله کتیبه‌های اورارتویی در خارج از استان آذربایجان غربی می‌توان به کتیبه‌های جوان قلعه در نزدیکی عجب شیر (متعلق به آرگیشتی اول)، قلعه سقندل در نزدیکی ورزقان اهر(متعلق به ساردوری دوم)، رازلیق در نزدیکی سراب (متعلق به آرگیشتی دوم)، نشتبان در شرق سراب (متعلق به آرگیشتی دوم) و شیشه در شمال شرق اهر (متعلق به آرگیشتی دوم) اشاره کرد. به روایت حسن‌زاده، منطقه آذربایجان ایران مملو از آثار اورارتویی است. به خصوص بخش شمالی دریاچه ارومیه و شهرهای خوی و سلماس و ماکو و یک بخش جنوبی دریاچه ارومیه که بستر اصلی حکومت بوده و یک بخش‌هایی دیگر هم به سمت شرق دریاچه ارومیه نرسیده به تبریز لشکرکشی‌هایی داشته‌اند. حال که اطلاعاتی درباره این دوره پیدا کردیم وقت آغاز سفر است.پس با هر وسیله‌ای که می‌توانید خود را به آذربایجان غربی برسانید. سفری سرد که می‌تواند شما را به دورانی غریب در تاریخ پیوند بزند. البته این نکته را در مورد دوره اورارتویی‌ها نباید از یاد برد که بیشتر کتیبه‌ها در موزه‌های ارومیه و ملی ایران و کلاهخود اورارتویی در موزه عباسی نگهداری می‌شود. بنابراین پیش از آغاز سفر به آذربایجان غربی بهتر است که سری به این موزه‌ها بزنید.

وقتی به ارومیه رسیدید. نخست باید از موزه این شهر دیدن کنید، چرا که بخش زیادی از کتیبه‌های اورارتویی در این موزه نگهداری می‌شود.

در ادامه نخستین روز سفر، شما بعد از دیدن غرب ارومیه باید به سمت بسطام بروید. بسطام، روستایی است از توابع بخش مرکزی شهرستان چایپاره در استان آذربایجان غربی ایران. حسن‌زاده، بسطام را کلیدی‌ترین محوطه اورارتویی می‌داند. در واقع این شهر سومین محوطه اورارتویی مهم دنیاست.

اگر بخواهید به صورت کلی روند لشکرکشی‌ها را دنبال کنید. زمان آن است که بعد از بسطام به سمت بوکان بروید. نزدیک پنج ساعت بین این دو نقطه اورارتویی فاصله است، اما مسیری زیبا را طی می‌کنید و می‌توانید به ساحل بوستانی بوکان هم بروید. مسیر بعدی این دوره پرتلاطم، اشنویه است. قلاتگاه، قلعه بزرگ اورارتویی است که در پانزده کیلومتری شرق اشنویه و ۲۲ کیلومتری شمال غرب نقده در ارتفاعات شمال جاده اشنویه به نقده قرار دارد. تکه‌هایی از سنگ‌نوشته قلاتگاه در میان روستاییان و قاچاقچیان دست به دست شد و در نهایت، به موزه ملی ایران راه یافت.

سفر اما در اشنویه به پایان نمی‌رسد. سنگ ستون مانند کیله شین به ارتفاع ۱۶۷ و عرض هفتاد سانتی‌متر در میانه گردنه کوهی که اشنویه را از رواندوز عراق جدا می‌سازد نصب شده که پیش تر به منزله میله مرزی ایران ـ عراق مورد استفاده قرار می‌گرفت و احتمالاً، در عهد باستان نیز به منزله نشانه مرزی تلقی می‌شده. با وقوع جنگ بین عراق و ایران، با توجه به اهمیت تاریخی و به منظور حفظ این میراث ارزشمند فرهنگی از آسیب‌های احتمالی، در ۱۳۶۵ش، این سنگ نوشته تاریخی به موزه ارومیه انتقال یافت و با این کار از خطر نابودی نجات یافت.

کتیبه‌هایی در اژدها بولاغی، داش‌تپه و محمودآباد

اژدها بولاغی، تازه بولاغ و یا چشمه منوا محوطه‌ای است اورارتویی که در ۵۴ کیلومتری جنوب ارومیه و در کنار جاده ارومیه اشنویه قرار گرفته. این اثر تاریخی چشمه‌ای است که از دل سنگ‌های پای طاقچه می‌جوشد و پس از عبور از زیر جاده، به رود قاسملو می‌ریزد. ساختار اورارتویی چشمه به ترتیبی بوده که احتمالاً آب از وسط طاقچه به بیرون راه داشته و هنوز می‌توان فرسایش ناشی از جریان آب را در آن مشاهده کرد.

از اشنویه تا میاندوآب نزدیک دو ساعت راه است و در مسیری زیبا شما می‌توانید به محل سنگ نگاره دیگری بروید. این سنگ نوشته در اوایل قرن گذشته به دست قاچاقچیان آثار باستانی منفجر و به چهار تکه تبدیل شده. در حال حاضر، دو قطعه از چهار قطعه سنگی آن به دست فابر به موزه بریتانیا انتقال یافته.

پیش از آن‌که راهی محمودآباد شوید می‌توانید در میاندوآب اقامت کنید و شب آنجا بمانید و از شب پرستاره آن لذت ببرید و فردا راهی محمودآباد شوید. کتیبه محمودآباد هنگام برپایی ساختمانی در بالای تپه روستای محمود آباد در ۲۳ کیلومتری جنوب شرق ارومیه در ۱۳۵۴ش به دست مالک آن کشف شد و به موزه ارومیه انتقال یافت و تا امروز در آنجا نگهداری می‌شود.

این مسیر دو روزه قابل دیدن است، در واقع شما ارومیه را از نگاه اورارتویی دیدار می‌کنید و در کنار آن از طبیعت این سرزمین جادویی بهره می‌برید.

فاطمه علی‌اصغر