تقویت میکروب‌ها زیر چتر آنتی‌بیوتیک

شاید در سال‌های ابتدایی این موفقیت بزرگ بشریت به نظر می‌رسید که دیگر دوران مرگ زودهنگام براثر ابتلا به بیماری‌های عفونی به پایان رسیده است اما هرچه جلوتر آمدیم، بیشتر متوجه شدیم قصه ما و عوامل بیماری‌زای میکروسکوپی آن‌قدرها که فکر می‌کردیم، ساده نیست. مقاومت آنتی‌بیوتیکی این روزها به یکی از مهم‌ترین دغدغه‌های سلامت بشر تبدیل‌شده است. مصرف خودسرانه این ترکیبات یکی از مهم‌ترین علل افزایش نرخ مقاومت آنتی‌بیوتیکی به‌شمار می‌رود.

بنا به گفته دکتر نوشین محمدحسینی، سرپرست دفتر نظارت و پایش مصرف فرآورده‌های سلامت سازمان غذا و دارو در یک نشست خبری‌ که هفته گذشته به مناسبت هفته جهانی آگاهی‌رسانی داروهای آنتی‌میکروبیال برگزار شد، کشور ما در رتبه دوم یا سوم جهانی در مصرف خودسرانه آنتی‌بیوتیک‌ها قرار دارد.

این نرخ به‌ویژه در ماه‌های اخیر با شیوع بیماری کووید 19 در کشور افزایش‌یافته است. اما چرا مصرف آنتی‌بیوتیک‌ها تا این حد نگران‌کننده است؟ مصرف خودسرانه آنها چه عواقبی به همراه دارد؟ آیا با ادامه همین رفتار شایع در جامعه می‌توان به عاقبت مبارزه با میکروب‌ها خوشبین بود؟

شاید بارها در رسانه‌های مختلف هشدارهایی را در خصوص مشکلات ناشی از خود تجویزی آنتی‌بیوتیک‌ها و ایجاد مقاومت آنتی‌بیوتیکی شنیده باشید.

بر اساس اعلام سازمان بهداشت جهانی درصورتی‌که فرهنگ‌سازی مناسبی در جوامع برای مصرف صحیح آنتی‌بیوتیک‌ها شکل نگیرد و آنتی‌بیوتیک‌های مؤثر جدید نیز شناسایی نشوند تا سال 2050 سالانه شاهد در معرض خطر قرار گرفتن بیش از 10 میلیون نفر در سراسر جهان خواهیم بود. یعنی عوامل بیماری‌زا در کمتر از یک قرن از سلاح آنتی‌بیوتیکی بشر علیه خودش استفاده کردند.

این قرارمان نبود

حدود یک‌سال پس از کشف تصادفی پنی‌سیلین در سال 1307/ 1928 برخلاف انتظاری که در مورد این ماده قدرتمند به وجود آمده بود، اولین نمونه مقاومت عفونت نسبت به این آنتی‌بیوتیک گزارش شد.

واقعیت این است که باکتری‌ها پس از مدتی قرارگیری در محیط حاوی آنتی‌بیوتیک با ایجاد جهش‌هایی در محتوای ژنتیکی خود، قادر به ایجاد سازوکار جدیدی در خود هستند و از آن برای مقابله آنتی‌بیوتیک استفاده می‌کنند.

به همین دلیل پس از مدتی آنتی‌بیوتیک مصرفی بر سویه‌هایی از باکتری که موفق شده‌اند خود را در این شرایط نامساعد زنده نگه‌دارند، کارساز نخواهد بود. در این شرایط چه باید کرد؟ چاره‌ای نداریم جز این‌که دست به دامان آنتی‌بیوتیک قوی‌تری برای از بین بردن باکتری‌های مقاوم بشویم.

این روند ایجاد سازوکار مقاومت در برابر شرایط نامساعد در باکتری‌ها یا به‌طورکلی عوامل بیماری‌زا مانند ویروس‌ها، قارچ‌ها و انگل‌ها متوقف نمی‌شود، به همین دلیل باید هرچند وقت یک‌بار مواد ضدمیکروب جدیدی شناسایی و وارد بازار شود که تا چند وقت دیگر که سرباز تازه‌نفس دیگری وارد میدان شود، از گسترش عفونت جلوگیری کند.

دغدغه تولید آنتی‌بیوتیک جدید

در سال‌های ابتدایی کشف آنتی‌بیوتیک‌ها این موضوع دغدغه بزرگی نبود، چراکه انبار ناشناخته بزرگی از ترکیبات شیمیایی در دسترس محققان بود و هرساله تعداد زیادی ترکیبات شیمیایی ضدباکتری جدید در آزمایشگاه‌های تحقیقاتی شناسایی و پس از مدتی روانه بازار می‌شدند. اما رفته‌رفته شناسایی ترکیب جدید که توان مقابله با عوامل عفونت‌زایی که حالا بسیار کارآزموده و قوی شده بودند، سخت و سخت‌تر شد.

کما این‌که اخیرا دانشمندان برای شناسایی آنتی‌بیوتیک‌های جدید، الگوریتم‌هایی را برای هوش مصنوعی توسعه داده‌اند که بتواند از میان میلیون‌ها ترکیب شیمیایی قابل‌تولید، ترکیبات جدیدی را که ممکن است عملکرد ضد میکروبی داشته باشند، شناسایی و معرفی کنند.

آنتی‌بیوتیک درمان کرونا نیست

بر اساس اعلام دفتر نظارت و پایش مصرف فرآورده‌های سلامت سازمان غذا و دارو، از ابتدای امسال همز‌مان با شیوع کووید 19 در کشور، آمار مصرف خودسرانه آنتی‌بیوتیک‌ها در کشور شاهد افزایش بوده است. مصرف خودسرانه نه‌تنها در میان مبتلایان کووید 19 مشاهده‌شده ، بلکه حتی برخی افراد به امید پیشگیری از این بیماری به مصرف آنتی‌بیوتیک‌ها روی آورده‌اند.

این در حالی است که کووید 19 نوعی بیماری ویروسی است که در حال حاضر درمان قطعی یا داروی پیشگیری‌کننده برای آن شناسایی نشده است. بنابراین آنتی‌بیوتیک‌ها که برای از بین بردن باکتری‌ها طراحی‌شده‌اند، قطعاً نمی‌توانند تأثیری بر این بیماری داشته باشند.

این کار نه‌تنها سودی برای مصرف‌کننده به همراه نخواهد داشت بلکه با اثرگذاری آنتی‌بیوتیک روی باکتری‌های مفید بدن، مانند باکتری‌های روده و از بین بردن آنها، فرد در برابر بیماری‌های عفونی مستعدتر خواهد شد. از سوی دیگر باید توجه داشته باشیم که آنتی‌بیوتیک‌ها مواد شیمیایی بسیار قوی هستند که علاوه بر از بین بردن باکتری‌ها، بدن فرد را نیز تضعیف می‌کنند. درنتیجه این اقدام به‌ظاهر پیشگیرانه با ضعیف کردن سیستم دفاعی، چه‌بسا فرد را برای ابتلا به کووید-19 مستعدتر نیز بکند.

جرم قطع خودسرانه کمتر از تجویز خودسرانه نیست

سوءمصرف آنتی‌بیوتیک فقط به مصرف خودسرانه محدود نمی‌شود و بسیاری از افرادی که پزشک برای آنها درمان آنتی‌بیوتیکی تجویز می‌کند، پس از رفع علائم بیماری داروی خود را خودسرانه قطع می‌کنند.

درحالی‌که تکمیل طول دوره درمان با آنتی‌ بیوتیک برای از بین بردن تمام باکتری‌های بیماری‌زا بسیار مهم است. قطع مصرف در میانه مسیر درمان موجب می‌شود باکتری‌هایی که ضعیف شده‌اند اما از بین نرفته‌اند، از فرصت استفاده کرده و نسبت به آنتی‌بیوتیک مصرفی مقاوم شوند.

از سوی دیگر با افزایش آگاهی عمومی جامعه در خصوص عوامل بیماری‌زا، گاهی این تصور در ما ایجاد می‌شود که پزشک معالجمان بهتر می‌داند! بگذارید با مثالی این موضوع را روشن‌تر کنم. همه ما می‌دانیم کووید 19 یا آنفلوآنزا بیماری‌های ویروسی هستند. حالا اگر به این بیماری‌ها مبتلا شویم و پزشک در نسخه ما در کنار داروهای تجویزی دیگر، نوعی آنتی‌بیوتیک نیز تجویز کند با خودمان می‌گوییم چطور نمی‌داند برای بیماری ویروسی آنتی‌بیوتیک مؤثر نیست؟ اما پزشک قطعاً بهتر از ما عامل بیماری را می‌شناسد.

در بسیاری از بیماری‌های ویروسی مانند کووید 19 که سیستم دفاعی بدن به‌شدت درگیر می‌شود، باکتری‌های فرصت‌طلبی که در محیط وجود دارد، ممکن است دست‌به‌کار شوند و فرد را به‌نوعی عفونت ثانویه نیز دچار کنند.

در این حالت پزشک معالج ممکن است براساس نیاز بیمار و نوع عفونت باکتریایی به وجود آمده، در کنار داروهای تجویزی برای بیماری اصلی، آنتی‌بیوتیک خاصی برای از بین بردن عفونت باکتریایی به وجود آمده نیز استفاده کند.

مصرف صحیح آنتی‌بیوتیک‌ها آن‌قدر در سلامت فرد و جامعه نقش پررنگی ایفا می‌کند که در بسیاری از کشورها، هیچ داروی آنتی‌بیوتیکی بدون نسخه پزشک فروخته نمی‌شود. با افزایش آگاهی در خصوص سوءمصرف آنتی‌بیوتیک‌ها و سایر داروهای ضد میکروبی، می‌توانیم مانع قدرتمند شدن عوامل بیماری‌زا شویم.

عسل اخویان طهرانی - دانش / روزنامه جام جم