از ماسک تا عروسک

برنامه‌ای که عبدا... روا اجرای آن را برعهده دارد و با خیل زیادی از عروسک‌ها سعی می‌کند موضوعات اجتماعی و فرهنگی را در قالب طنز مطرح کند. محمد لقمانیان، عروسک‌ساز و عروسک‌گردان معروفی که سابقه همکاری در کلاه‌قرمزی و... دارد کارگردان این اثر است و عروسک‌ها نیز با توجه به نظر او طراحی و ساخته شده‌اند.

با توجه به همه این نکات در این بخش از پرونده می‌خواهیم به تاریخچه ساخت عروسک و نمایش‌های عروسکی بپردازیم؛ چرا که ریشه همه این برنامه‌های عروسک‌محور در نمایش‌های عروسکی پیشینیان است که حالا در فرم تلویزیونی پخش می‌شود.

قصه عروسک‌ ها

هنر عروسک‌ گردانی از هزاران سال پیش وجود داشته اما کسی نمی‌داند دقیقا اولین بار در کجا و در چه زمانی عروسک‌ها ساخته یا در واقع اختراع شدند.

تنها نکته مشخص این است ریشه اختراع آنها به مقاصد مذهبی برمی‌گردد. در برخی منابع آمده رهبران قبیله‌هایی که مدعی قدرت‌های مافوق انسانی بودند اولین گروه‌هایی هستند که سراغ ساخت عروسک رفتند.

این رهبران «شامان» نام داشتند و بر طبق شواهد به‌جا مانده در غار‌ها، صدای وحشتناک در می‌آوردند و با ماسک از آن خارج می‌شدند. مرحله بعدی ساخت عروسک برای زمانی است که شامان‌ها تصمیم گرفتند ماسک‌های متحرک بسازند و این‌گونه عروسک‌ها اختراع شدند البته عروسک‌های آن دوره مثل برخی ازعروسک‌ها بزرگ فعلی شبیه لباسی برای پوشیدن و ورود انسان به آنها بود.

در نسخه اولیه عروسک‌ها کاهن یا رئیس قبیله داخلش می‌رفت و با صدا و حرکت سعی می‌کرد عروسک را زنده نشان دهد.

با گذشت مدت زمان کوتاهی بت‌پرستی به‌وجود آمد و رهبران مذهبی در آن دوره‌ها ماسک‌ها و اشکال متحرکی را به‌عنوان سمبل خدایان خود معرفی می‌کردند و با توجه به صفات مرموز آنها، مردم را به حال ترس و وحشت نگاه می‌داشتند تا قدرت و نفوذشان بین اقشار جامعه حفظ شود. نکته مهم این روش کاهنان این بود که اسرار ابهام‌آمیز عروسک‌ها را به شکل محرمانه حفظ کنند.

نمایش عروسکی

به‌طور دقیق مشخص نیست که نمایش عروسکی برای اولین‌بار در کدام نقطه از کره زمین به‌وجود آمده، اما آنچه مسلم است این که در دو کشور هند و چین نمایش عروسکی از قدیم رواج داشته و به شکل بسیار حرفه‌ای و با‌شکوه برگزار می‌شد.

سنتی که حتی تا امروز هم وجود دارد و اگر کرونا نبود در جشن سال نوی چینی‌ها که اخیرا برگزار شد شاهد برگزاری نمایش‌های عروسکی بزرگی می‌بودیم.

جالب است بدانید نمونه‌ای از اجرای نمایش عروسکی توسط هندی‌ها مربوط به بهرام گور می‌شود که در آن زمان حدود 6000 نوازنده و بازیگرد دوره‌گرد و کولی هند به ایران آمده بودند و طبعا نمایش عروسکی نیز یکی از کارهای نمایشی آنها بوده است.

فارغ از این نکات کتب اسنادی و تاریخی به‌طور دقیق نشان می‌دهد که هنر عروسکی از کشورهای شرقی مثل هند و چین به اروپا راه پیدا کرده و غربی‌ها از شرقی‌ها هنر عروسکی را آموخته‌اند.

اولین تاریخ‌نگار و کتاب تاریخی که به هنر عروسکی اشاره کرده «گزنفون» است که سال ۴۴۲ قبل از میلاد از خانه یک مرد آتنی به نام «کالیاس» دیدن کرد.

او نوشته، میزبان برای سرگرمی مهمانش با تئاتر عروسکی یک گروه نمایش سیار را از شهر دیگری استخدام کرده بود.

یوسف هاشمی - خبرنگار / ضمیمه قاب کوچک روزنامه جام جم