داستان یک شاه‌ دزد

حتی می‌توان با تلاش بیشتر به مواردی دست پیدا کرد که کمتر در رسانه‌ها بیان شده است و جای پرداختن به آن وجود دارد.

یکی از همین بخش‌ها پرداختن به املاک رضا پهلوی است. این موضوع در رسانه‌ها کمتر موردتوجه قرارگرفته است.

حال شبکه مستند در قالب مستندی به‌نام «ثبت با سند برابر نیست» از اسناد منتشرنشده‌ای مربوط به املاک رضا پهلوی رونمایی می‌کند؛ املاکی که در بسیاری از اتفاقات تاریخی عصر خود نقشی تعیین‌کننده داشته است.

این مجموعه مستند به کارگردانی مهدی شامحمدی و تهیه‌کنندگی وحید کاظمی در هشت قسمت ۵۰دقیقه‌ای برای نخستین بار روی آنتن تلویزیون می‌رود.

پخش این مجموعه از شنبه دوم اسفند شروع‌شده و هر شب به‌جز جمعه ساعت۱۹ از شبکه مستند پخش می‌شود و نگاهی متفاوت به دوران حکومت رضا پهلوی در کشور دارد. با تهیه‌کننده این مجموعه درباره جزئیات این مستند به گفت‌وگو نشستیم که در زیر می‌خوانید.

بررسی اسناد مربوط به دوران پهلوی

ماجرای تولید ثبت با سند برابر نیست به چهار سال پیش برمی‌گردد. ما سفری به آفریقای جنوبی داشتیم و در این سفر متوجه مسائل مالی و اقتصادی خانواده پهلوی شدیم، اسنادی که در برش‌هایی از روزنامه در آن مقطع زمانی وجود داشت. به همین دلیل کنجکاو شدیم تا درباره موضوع فساد اقتصاد پهلوی کارکنیم. درمجموع یک گروه تحقیقاتی نزدیک به دو سال، تمام اسناد مربوط به دوران پهلوی اول را موردبررسی قراردادند که درنتیجه، نکاتی تأمل‌برانگیز توجه ما را جلب کرد. مجموعه مستند ثبت با سند برابر نیست، حاصل نتایج همان تحقیق و پژوهش است. در این تحقیقات به افرادی هم رسیدیم که چون منافع فردی و شخصی از آن برهه تاریخی داشتند به طرفداری از رضا پهلوی، کتاب هم منتشر کرده بودند. درحالی‌که اگر رضاپهلوی راه‌آهن را به مناطقی از ایران هم برده بود این‌طور نبود که برایش منافع شخصی نداشته باشد، زیرا منفعت بسیار زیادی از زمین‌خواری‌اش برده اما طرف نمی‌خواست این موضوع را به لحاظ تاریخی موردبررسی قرار بدهد و فیلتری جلوی چشمانش گذاشته بود تا آنچه را می‌خواهد ببیند اما نخواست ببیند زمین‌خواری رضا پهلوی چه بلاهایی بر سر مردم آورده بود. درواقع ما با ساخت مستند ثبت با سند برابر نیست سعی کرده‌ایم با دستمایه قرار دادن املاک رضا پهلوی شفاف‌سازی کنیم تا به اطلاعات مخاطبان افزوده شود.

۲سال، صرف تحقیق و پژوهش

هر پروژه‌ای نیاز به تحقیقات دارد و گروه سازنده مستند ثبت با سند برابر نیست هم از این امر مستثنا نیست. آنها دو سال زمان گذاشتند تا با دست‌پر یک مستند تماشایی را برای مخاطبان بسازند. به همین دلیل در این بخش تمرکز بیشتری کردند تا این مستند روایت درستی از تاریخ داشته باشد. البته در دوران پهلوی اول نکاتی وجود دارد که تاکنون در رسانه‌ها کمتر بیان‌شده یا به هر دلیلی به‌عنوان بخشی از تاریخ بازگو نشده است. یکی از این نکات، املاکی است که به‌نام رضا پهلوی ثبت‌شده و در دفتری به‌نام «املاک اختصاصی»، ثبت‌شده که نشان می‌دهد چه املاک و دارایی‌هایی در تصرف رضاخان بوده است. این دفتر اکنون در موسسه مطالعات تاریخ معاصر نگهداری می‌شود. در آن بیش از ۴۴هزار سند ثبتی مربوط به رضا پهلوی ذکر شده که بعدا به قیمت یک شاخه نبات به پسر او یعنی محمدرضا پهلوی منتقل‌شده است. به همین دلیل گروه پژوهش تلاش کردند این بخش‌ها را جمع‌آوری کنند و ما به بهترین شکل در مستند ثبت با سند برابر نیست، بپردازیم.

از لباس‌ها تا معماری شهرها

در قسمت اول، بیوگرافی دقیقی از شکل‌گیری شخصیت رضا پهلوی ارائه شده است. برای مثال به عبدالحسین فرمانفرماییان که به نوعی الگوی سیاسی رضاخان است، می‌پردازیم و شکل‌گیری شخصیت سیاسی و اقتصادی رضا پهلوی را نشان می‌دهیم. فرمانفرماییان یکی از بزرگ‌ترین ملاک‌های ایران بوده و چون رضا پهلوی نگهبان او بوده خوب فهمیده بود برای موفقیت در سیاست باید قدرت اقتصادی داشت و صاحب املاک بود. رضاخان، شاگرد خلف این پیر سیاست است و با الگو گرفتن از او شروع به جمع‌آوری املاک می‌کند تا این که تبدیل به بزرگ‌ترین زمین‌خوار کشور در دوره خود می‌شود. در قسمت‌های بعدی به موضوعاتی مانند تغییر شکل ظاهری جامعه از جمله لباس و کلاه تا معماری شهرها و... می‌پردازیم. رضا پهلوی در این دوره بسیار تلاش می‌کند شکل ظاهری جامعه را به گونه‌ای تغییر دهد که همه بگویند این شکل متاثر از اوست و ایران جدید را بنا نهاده است.

بازسازی نداشتیم

در این مجموعه بازسازی نداریم و تصاویر آرشیوی به همراه نریشن و مصاحبه با پژوهشگران تاریخ را داریم. علاوه براین، سراغ نوادگان کسانی رفتیم که در دوران تظلم‌خواهی توانسته بودند املاک خود را پس بگیرند. باید بدانید در دوران پهلوی دوم، عده‌ای از رضاخان شکایت کردند و گفتند او زمین‌های ما را به زور گرفته است. دادگستری وقت بخش کوچکی از این زمین‌ها را به آنان برگرداند. بنابه تصویب قانون املاک واگذاری در مجلس شورای ملی قرار براین بود املاک به صاحبان اصلی آن بازگردد اما بخش بزرگی در تملک بنیاد پهلوی باقی ماند.

انتخاب کارگردان

هر فردی نمی‌تواند کارهای تاریخی را به درستی در بیاورد. ما بین گزینه‌هایی که زیاد هم نبود سراغ شامحمدی رفتیم به دلیل این‌که تعهد کاری بالایی دارد و نه تنها خوش اخلاق است، بلکه بسیار هم کاربلد است. به همین دلیل سعی کردیم با انتخاب او از ظرفیت‌هایش برای ساخت مستند ثبت با سند برابر نیست، استفاده کنیم. از سوی دیگر، در این مدت بازخوردهای خوبی هم داشتیم و قسمت‌هایی که پخش شدند، کلی بازدیدکننده داشته و این نشان می‌دهد مردم برای تماشای این مستند کنجکاو هستند.

دشواری‌های کار

گرچه این گونه کارها دشواری‌های خاص خودش را دارد، اما کاظمی، تهیه‌کننده مستند معتقد است کشف و شهود جذابیت زیادی دارد و باعث می‌شود دشواری‌های مسیر به چشم نیاید. گروه پژوهش برای تحقیق درباره این اثر زحمت زیادی کشید و به بهترین شکل، کارگردان کار هم تحقیقات را روایت کرده است. ما هم شرایط را فراهم کردیم تا پژوهشگران در موسسه مطالعات تاریخ معاصر و... حضور داشتند تا بتوانند مسیر را به‌درستی انتخاب کنند.

نکته قابل‌توجهی که در اسناد وجود دارد این است که وقتی از سند ثبتی حرف می‌زنیم، منظورمان سند آپارتمان نیست، بلکه سند شهر و قریه (روستا) است. برای مثال نوشته شده قریه عالیه کلا یا ولیکدان متعلق به رضا پهلوی است یا سند کل منطقه یوسف‌آباد تهران یا کل شهر قائمشهر که نامش را شاهی گذاشته بود به نام رضا پهلوی خورده است.

موضوع قابل توجه، ارتباط بین این اسناد با برخی اتفاقات مهم کشور است. برای مثال، در حین احداث راه‌آهن در کشور می‌بینیم تمام املاک و زمین‌های مرغوبی که در محدوده ریل قطار بوده به نام رضاشاه شده است. خرده مالکان این مناطق را تحت فشار قرار می‌دادند تا زمین‌ها را با قیمت ناچیز تقدیم رضا پهلوی کنند. این ماجرا مربوط به قبل از کودتا یا شاه شدن رضاخان است. این رویه سال‌ها ادامه داشت.

تقریبا کل مازندران، گیلان، گرگان، شمال خراسان، بخش بزرگی از تهران و رودهن تا دماوند و ساوجبلاغ بخشی از املاک ثبت شده رضاخان است.

با توجه به همین سوژه و ابعاد مختلف آن که مرتبط با اتفاقات مهم تاریخ ایران است، تصمیم گرفتیم مجموعه مستندی تولید کنیم که نتیجه آن مجموعه هشت قسمتی «ثبت با سند برابر نیست» به کارگردانی مهدی شامحمدی شده است.

در این مجموعه، ارتباط بین اتفاقات و رخدادهای سیاسی، اجتماعی و اقتصادی کشور با این املاک، مبتنی بر اسناد به تصویر کشیده شده است. به عبارت دیگر، املاک رضاخان بستری شده است تا اتفاقات آن عصر را بهتر بفهمیم و تحلیل کنیم.

فاطمه عودباشی - رسانه / روزنامه جام جم