تغییر راهبرد نفتی ایران

در دهه‌ های گذشته عمده صادرات نفت ایران از جزیره خارک انجام می‌شد. این جزیره به دلیل موقعیت طبیعی خود به این منظور انتخاب شده بود با این حال برای متنوع‌سازی پایانه‌های صادراتی و همچنین افزایش تاب‌آوری صادرات نفت، جاسک به عنوان قطب دوم انتخاب شد تا نفت تولیدی در خوزستان و میادین مشترک غرب کارون بعد از انتقال به وسیله خط لوله‌ای هزار کیلومتری از گوره به جاسک، صادر شود، از این رو، طرح راهبردی انتقال نفت از گوره به جاسک را می‌توان مهمترین طرح در دست اجرا در کشور دانست.

این طرح در سال 92 با اعتباری حدود ۲ میلیارد دلار در شورای اقتصاد تصویب و ابلاغ شد و  تاکنون حدود یک میلیارد و ۲۰۰ میلیون دلار در این طرح هزینه شده است.

علاوه بر این‌که 95 درصد تجهیزات استفاده شده در این پروژه داخلی است در تمام بخش‌های خط لوله جاسک و تأسیسات مرتبط آن استاندارد‌های ملی و بین‌المللی از جمله استاندارد‌های IPS و API رعایت شده است. در این گزارش به اهمیت انتقال نفت از گوره به جاسک و همچنین تاثیر آن پرداخته‌ایم.

با گذشت بیش از ۶ دهه از ایجاد پایانه نفتی خارک، این پایانه کماکان اصلی‌ترین مبدا صادرات نفت خام ایران به شمار می‌رود.

گرچه طی سال‌های اخیر، پایانه‌هایی مانند عسلویه، لاوان و ... به جمع پایانه‌های صادراتی ایران اضافه شدند اما کماکان بیش از ۹۰ درصد صادرات نفت خام از این جزیره انجام می‌شود.

طی دهه‌های اخیر و خصوصا پس از حملات متعدد عراق در جنگ تحمیلی به این جزیره، متنوع سازی بنادر صادراتی همواره از اهداف مدیران و تصمیم‌گیران صنعت نفت و مقامات ارشد کشور بوده، اما این اهداف به دلایلی همچون هزینه بالای اجرا و نیاز به مطالعات مکان‌یابی دقیق به صورت جدی پیگیری نمی‌شد.

پس از حدود سه دهه از پیشنهاد اجرای طرح محرم که به منظور کاهش ضربه‌پذیری ایران از بمباران جزیره خارک در زمان جنگ تحمیلی طراحی شده بود، به شرکت ملی نفت ایران ابلاغ شد که با تأسیس یک بندر جدید برای صادرات نفت خام، به این آرزوی قدیمی جامع عمل بپوشاند. بر این اساس مراحل اجرایی خط لوله گوره به جاسک با طول ۱۰۰۰ کیلومتر آغاز شد.

بیش از ۹۵ درصد از کالاها و خدمات مورد نیاز در این طرح با بهره‌گیری از ظرفیت‌های داخلی تامین شده است و با داخلی‌سازی‌های تجهیزات از خروج بیش از ۵۰۰ میلیون یورو جلوگیری به عمل آمده است و اعتبار مصوب طرح یک و نیم میلیارد یورو است. احداث خط لوله گوره - جاسک و پایانه صادراتی نفت خام در بندر جاسک، از طرح‌های اولویت‌دار شرکت ملی نفت ایران است که با استفاده حداکثری از توان پیمانکاران و سازندگان داخلی به بهره‌برداری رسید.

شرکت ملی نفت ایران، حدود پنج هزار هکتار از اراضی سواحل مکران واقع در ۶۵ کیلومتری غرب شهر جاسک، نزدیکی‌های کوه مبارک را به منظور احداث طرح‌های ویژه نفت، گاز، پالایش و پتروشیمی تحصیل و جانمایی کرد که با توجه به تصویب احداث خط لوله ۴۲ اینچ انتقال نفت خام گوره - جاسک، بخشی از اراضی تحصیل‌شده غرب جاسک به‌منظور احداث پایانه صادرات نفت خام و احداث مخازن ذخیره‌سازی نفت خام تخصیص یافته‌اند.

این طرح علاوه بر بخش‌های ساخت حدود هزار کیلومتر خط لوله ۴۲ اینچ، پنج ایستگاه پمپاژ، تجهیزات اندازه‌گیری و پایش، مخازن ذخیره‌سازی و اسکله صادراتی را دارد و امکان انتقال روزانه یک میلیون بشکه نفت خام از پایانه نفتی گوره در استان بوشهر به منطقه جاسک در ساحل دریای عمان فراهم شده که در این صورت جاسک به عنوان دومین پایانه صادراتی نفت خام کشور، اهمیت راهبردی یافته است.

در مجموع، دریافت روزانه یک میلیون بشکه نفت خام سبک و سنگین از خط لوله ۴۲ اینچ گوره - جاسک و ارسال به پایانه صادراتی جاسک، ذخیره‌سازی ۱۰میلیون بشکه انواع نفت خام، قابلیت گسترش ظرفیت نگهداری و صادرات با توجه به نیازهای آینده، قابلیت دریافت و ذخیره انواع نفت خام از طریق گوی‌های شناور دریایی، ایجاد شرایط لازم به منظور احداث پایانه صادراتی جدید جاسک و تضمین استمرار صادرات نفت خام کشور، متنوع کردن منابع صادراتی نفت خام، امکان تأمین خوراک پالایشگاه‌های برنامه‌ریزی‌شده برای احداث در بندر جاسک با هدف حضور در بازار جهانی فرآورده‌های نفتی و مهیا کردن زیرساخت‌های لازم در منطقه به منظور ایجاد صنایع وابسته از دستاوردهای طرح توسعه مکران بود که هفته گذشته به بهره‌برداری رسید.

اهمیت منطقه مکران

برای نخستین بار در تاریخ بیش از ۱۱۰ ساله صنعت نفت ایران، عملیات صادرات نفت خام از سواحل مکران در دریای عمان آغاز شد.

در این باره بیژن زنگنه، وزیر نفت به ایجاد پایانه صادراتی نفت خام در منطقه مکران در سال‌های اولیه دهه شصت و اوج جنگ تحمیلی اشاره کرد و گفت احداث خط لوله‌ای به نام محرم در آن زمان آغاز شد که با پایان جنگ این خط رها شد و بخشی از این خط به قطر ۵۶ اینچ و به طول ۲۲۰ کیلومتر در استان بوشهر به انتقال آب به مناطق ساحلی اختصاص یافت.

این خط لوله با قطر ۴۲ اینچ یعنی ۱۰۶ سانتی‌متر و طول هزار کیلومتر از منطقه گوره استان بوشهر نفت خام سنگین و نیمه سنگین را به جاسک در استان هرمزگان منتقل کند.

در مسیر این خط لوله ۵ تلمبه خانه نفت خام، ۱۰ پست برق و ۳۰۰ کیلومتر خط انتقال نیروی اختصاصی کشیده شده است و همچنین دو ایستگاه توپک‌رانی داریم.

در انتهای زنجیره نیز یک واحد اندازه‌گیری، یک ایستگاه توپک‌ رانی و تأسیسات بارگیری نفت خام وجود دارد که اساس آن بر این است که سه گوی شناور داشته باشیم.

در این طرح سه دستگاه میترینگ نفت خام منتقل شده را اندازه‌گیری می‌کند و همچنین شش خط لوله زیردریایی جمعا به طول ۳۶ کیلومتر وجود دارد.

وزیر نفت در مورد بارگیری نفت در شرایط فعلی می‌گوید اکنون نفت خام پس از گذراندن مسافتی حدود هزار کیلومتر بدون هیچ مشکل عملیاتی به منطقه جاسک رسیده و در حال بارگیری در کشتی است، زیرا مخازن ذخیره آماده نبود و نفت به طور مستقیم از لوله به کشتی زده می‌شد.

دو شرکت تابعه شرکت ملی نفت ایران یکی شرکت مهندسی و توسعه نفت و دیگری شرکت نفت و گاز پارس به ترتیب مسؤولیت بخش‌های خشکی و دریایی این طرح را بر عهده داشتند. در شرکت مهندسی و توسعه نفت قرارداد‌هایی که با پیمانکاران امضا شده هزار و ۱۵۰ میلیون دلار است که تاکنون ۹۷۰ میلیون دلار پرداخت شده و در شرکت نفت و گاز پارس قرارداد‌هایی که با پیمانکاران و تأمین کنندگان به امضا رسیده معادل ۳۰۰ میلیون دلار است که تاکنون ۲۰۰ میلیون دلار آن پرداخت شده است.

بهره‌برداری از خط و تلمبه‌خانه‌ها و تمام تأسیسات مسیر به شرکت خط لوله و مخابرات نفت سپرده شده که دارای بالاترین تجربه حرفه‌ای در امر بهره‌برداری از خطوط نفت و فرآورده است.

عملیات بارگیری و صادرات نفت در جاسک در حال حاضر از طریق نفت و گاز پارس انجام می‌شود، اما در ماه‌های آتی به طور کامل به شرکت پایانه‌های نفتی واگذار خواهد شد.

بیژن زنگنه با بیان این‌که برق مورد نیاز این طرح برای تلمبه‌خانه‌های مسیر خط لوله، ۱۰۰ مگاوات و در ظرفیت کامل است، گفت: طرح انتقال نفت از گوره به جاسک در ابتدای سال ۱۴۰۱ به بهره‌برداری کامل خواهد رسید و ما اکنون با ۳۰۰ هزار بشکه در روز آغاز می‌کنیم، اما در مهر تا آبان به ظرفیت ۴۰۰ هزار بشکه در روز و از آبان تا دی به ۵۰۰ هزار بشکه خواهد رسید.

با آمدن تلمبه‌خانه‌ها و یک مخزن ذخیره در جاسک از دی تا اسفند، ظرفیت به ۷۵۰ هزار بشکه در روز افزایش می‌یابد و از اسفند به بعد ظرفیت به ۲ میلیون بشکه خواهد رسید که این موضوع مهمی است.

وقتی تحریم در هم می‌شکند

زنگنه طرح خط لوله گوره به جاسک را جلوه‌ ای از در هم شکستن تحریم‌ ها و تکیه بر توان داخلی بیان کرد و افزود: وقتی که ما کار را آغاز کردیم برای ورود ۴۰۰ هزار تن ورق مسی که ورق مخصوص مقاوم به نفت ترش است قرارداد‌هایی را با شرکت‌ های خارجی بستیم و بخشی از ال‌سی‌ها نیز باز شد، از طریق این قرارداد‌ها مقدار کمی ورق مسی تحویل ما شد، اما دیگر امکان تحویل آن نبود. در مورد پمپ‌ها نیز همین مشکل را پیدا کردیم و ما پمپ‌ های ۶ مگاواتی در نظر گرفته بودیم که امکان تحویل اینها وجود نداشت. یک کار یک ساله میان شرکت ملی نفت ایران، شرکت فولاد مبارکه و شرکت فولاد اکسین انجام شد، توانستیم سیستم استاندارد تولید تختال با همت فولاد مبارکه و ورق با تلاش فولاد اکسین را داشته باشیم. آنطور که زنگنه اعلام کرده بخش اصلی ورق مقاوم به گاز و نفت ترش برای نخستین بار در ایران تولید شده و پمپ‌ها از ۶ مگاوات به 2.5 مگاوات تبدیل شده‎‌اند. تاکنون مجوز احداث ۹۰۰ هزار بشکه پالایشگاه صادر شده و در حال انجام است، همچنین ۲۰ میلیون مخزن با سرمایه‌گذاری حدود ۲۳۰ میلیون دلار از طریق بخش خصوصی به روش BOT در آنجا احداث می‌شود.

مزایای انتقال نفت به جاسک

ایران اکنون دارای یک پایانه صادراتی است که برای نخستین بار نفت را از دریای عمان صادر می‌کند و باعث افزایش ظرفیت صادراتی ایران و تنوع و انعطاف در پایانه‌های صادراتی و کاهش ریسک‌های عملیاتی و امنیتی می‌شود.

یکی از مزایای طرح انتقال نفت به جاسک این است که با بهره‌برداری از این خط و صادرات، منجر به کوتاه شدن مسیر رفت و برگشت مشتریان نفت کشور به حدود هزار مایل دریایی می‌شود.

هزینه هر بشکه نفتی که به این منطقه می‌رسد حدود ۴۰ سنت در بشکه است در حالی که اگر نفت با نفتکش منتقل شود ۶۰ سنت هزینه داشت و از نظر اقتصادی نیز هزینه آن به سرعت برمی‌گردد.

با احداث هزار کیلومتر خط لوله از گوره درغرب استان بوشهر تا جاسک در حاشیه دریای عمان، ایران علاوه بر آن‌که نفت خود را به بازارهای صادراتی نزدیک می‌کند، این فرصت را دارد تا با دور زدن تنگه هرمز، امنیت صادرات را افزایش دهد.

از سوی دیگر، با احداث تاسیسات لازم در بندر جاسک برای صادرات، این فرصت ایجاد می‌شود تا سواحل مکران به عنوان قطب جدید نفت، گاز و پتروشیمی معرفی شود.

بررسی‌ها نشان می‌دهد، فاز اول این طرح با هدف ایجاد ظرفیت انتقال بیش از ۳۰۰ هزار بشکه نفت خام آماده بهره‌برداری است و در روزهای آینده تزریق رسمی نفت به این خط لوله آغاز خواهد شد.

اهمیت احداث این طرح بیشتر از جنبه استراتژیک و امنیتی توجیه‌پذیر بوده تا جنبه اقتصادی. قبل از بهره‌برداری از این طرح گلوگاه اصلی ایران برای صادرات نفت خام مربوط به تنگه هرمز است که در صورت ایجاد درگیری احتمالی ظرف چند ساعت مسدود خواهد شد.

با مسدود شدن تنگه هرمز تنها مسیر ایران برای فروش نفت بسته می‌شد درحالی که سایر کشورها مثل عربستان مسیرهای جایگزینی برای فروش نفت خود از مسیری غیر از خلیج فارس و تنگه هرمز ایجاد کرده‌اند.

مسیر جدید صادرات نفت

مسعود کرباسیان، مدیرعامل شرکت ملی نفت ایران چندی پیش در این باره گفته بود پروژه گوره - جاسک به دلیل حساسیت‌ ها چندین بار در مرحله تختال، ساخت لوله، توپک‌رانی و...تست‌های بیشتری نسبت به دیگر پروژه‌ها پشت سر گذاشت تا این طرح بزرگ ملی بدون نقص و با بهترین کیفیت به سرانجام برسد.

کرباسیان تصریح کرد: تولید شیرهای انتقال، الکتروپمپ‌ های مورد نیاز، ساخت هزار کیلومتر خط لوله انتقال نفت در کنار ساخت مخازن، پایانه و گوی شناور در منطقه جاسک با استفاده از توان داخلی نشان‌دهنده عزم ملی برای به ثمررسیدن این طرح بزرگ و راهبردی است. برخی، اهمیت پروژه گوره – جاسک را صرفا دور زدن تنگه هرمز می دانند  و برخی دیگر می‌گویند تنگه هرمز چرا باید توسط ایران کنار گذاشته شود اما کارشناسان اهل فن در این باره معتقدند اهمیت تنگه هرمز همواره به قوت خود باقیست و اجرای هر پروژه ای که نقل و انتقال نفت، فرآورده های نفتی و سایر کالاها و تجهیزات را از سایر مسیرها تسهیل کند، باز هم نمی‌تواند اهمیت تنگه هرمز را با عنایت به حجم بالای کشتی‌ها و نفتکش‌های عبوری از آن کاهش دهد. برخی کارشناسان معتقدند  هر کشور دیگری از مزیت ایران در نزدیکی به آب‌های آزاد جهان برخوردار بود، زودتر از اینها از این مزیت رقابتی استفاده می‌کرد، با نگاهی ساده و گذرا به سیاست‌های آمریکا و برخی کشور‌های منطقه می‌توان به راحتی به سنگ‌اندازی‌های کشورهای مذکور چه در پیش و چه در زمان اجرای طرح پی برد.

نمادهای خودباوری

پس از پروژه ساخت پالایشگاه ایرانی ستاره خلیج فارس، انتقال نفت از گوره به جاسک از مهمترین پروژه‌های ایرانی با تجهیزات داخلی محسوب می‌شود. تورج دهقانی مدیرعامل شرکت مهندسی و توسعه نفت ایران درباره اقدامات این شرکت در احداث خط لوله انتقال نفت از گوره به جاسک گفت: هدف از اجرای کل این طرح انتقال روزانه یک میلیون بشکه نفت خام از منطقه گوره در استان بوشهر به جاسک در استان هرمزگان بوده که امروز با ۸۵ درصد پیشرفت در بخش خشکی طرح و تکمیل هزار کیلومتر خط لوله، ایستگاه شماره ۲ در شهر اهرم، دو ایستگاه عملیاتی بین راهی و یک ایستگاه پایانی همچنین پست‌های برق انتقال برق مرتبط با این ایستگاه‌ها به‌طور کامل آماده بهره‌برداری است و این بخش در مرحله نخست با هدف انتقال روزانه حدود ۳۰۰ هزار بشکه طراحی شده است.

محمد مشکین‌فام مدیرعامل شرکت نفت و گاز پارس با یادآوری این‌که اجرای این پروژه در روزهای پایانی سال ۹۸ در شرایط محدودیت‌ها و فشارهای جهانی برای به صفر رساندن درآمدهای نفتی ایران آغاز شد، افزود: این طرح با سرمایه‌ای بیش از ۳۰۰ میلیون دلار در قالب قراردادهای ای‌پی‌سی و با ایجاد فضایی برای محک زدن توانمندی‌ها و ظرفیت‌های داخلی صنعتگران ایرانی در فرآیندی رقابتی به دو شرکت ایرانی واگذار شد و امروز مرحله نخست آن به بهره‌برداری رسمی می‌رسد.

مشکین‌فام با تأکید بر این‌که نخستین عملیات بارگیری نفت از دریای عمان در تاریخ صنعت نفت ایران انجام شده و به آن افتخار می‌کنیم، تصریح کرد: در مرحله نهایی، تکمیل هر سه ردیف انتقال، اندازه‌گیری و بارگیری نفت خام و ساختمان‌ها، بناهای جدید صنعتی و اسکله پشتیبانی برای پایان امسال، هدف‌گذاری شده است که افزون بر متنوع‌سازی جغرافیای انتقال انرژی و افزایش ظرفیت ذخیره‌سازی، با جذب سرمایه و ایجاد اشتغال زمینه‌ساز ساخت پالایشگاه مکران و صنایع پایین‌دست خواهد بود. در زمان اجرای این طرح با اولویت به‌کارگیری نیروهای بومی منطقه به‌طور مستقیم برای حدود ۱۲۰۰ نفر و در زمان بهره‌برداری برای حدود ۳۰۰ نفر اشتغال پایدار ایجاد شده است.

صادرات نفت با خیالی آسوده‌تر

شهریور ماه سال گذشته اندیشکده «مرکز امنیت آمریکایی جدید» طی یادداشتی با اشاره به احداث خط لوله انتقال نفت از گوره در استان بوشهر به جاسک در استان سیستان ‌و بلوچستان، به افزایش قدرت پاسخگویی ایران به تهدیداتی از جنس حوادث اخیر در خجیر و نطنز پرداخت.

اندیشکده «مرکز امنیت آمریکایی جدید» معتقد است یکی از مهم‌ترین ملاحظات ایران در حفظ مبادلات انرژی از تنگه هرمز، امکان انتقال نفت به مشتریانش بوده‌است به‌ویژه چین که مهم‌ترین مشتری انرژی ایران است و اکنون نیز دو کشور درصدد عقد قراردادی راهبردی و طولانی‌مدت در این ارتباط هستند.

نگارنده یادداشت معتقد است ایران پس از افتتاح مسیر زمینی، با خیالی آسوده‌تر می‌تواند امکان جلوگیری از عبور نفتکش‌های خریدار یا فروشنده دولت‌های رقیب از تنگه هرمز را مسدود کند، پیش‌تر نیز با توقیف یک نفتکش بریتانیایی در این محدوده دریایی توانست نفتکش گریس ۱ را از توقیف انگلستان آزاد کند.

این مقاله که در خبرگزاری وزارت نفت در 31 شهریور سال 99 منتشر شده، می‌گوید کاتالیزور مهم در این باره، رفع تحریم تسلیحاتی شورای امنیت است که می‌تواند زرادخانه موشک‌های ضدکشتی و توان رزمی قایق‌های تندرو در خلیج‌فارس و دریای عمان را به‌منظور بستن تنگه هرمز، به نحو مطلوبی تقویت کند.

به نظر می‌رسد با وجود ظرفیت‌های انسداد تنگه هرمز پس از افتتاح خط گوره به جاسک، همچنان ملاحظه واکنش دولت‌ های هم‌سوتر مانند عمان و قطر و همچنین واکنش دولت‌های غربی و حتی روسیه به‌دلیل ارتباط نزدیک با دولت‌های حاشیه خلیج‌فارس وجود دارد.

نکته‌ای که شاید سبب شود ایران امکان بهره‌مندی از این خط لوله را برای برخی دولت‌های نزدیک منطقه مانند عراق نیز فراهم کند اما آنچه مشخص بوده افزایش قدرت بازدارندگی ایران با افتتاح این خط لوله است.

حالا این طرح به بهره‌برداری رسیده و یک پروژه کاملا ایرانی تلقی می‌شود. سهم بیش از ۹۰ درصدی ساخت داخل و استفاده حداکثری از توان پیمانکاران و سازندگان ایرانی از مهم‌ترین ویژگی‌های این طرح ملی به‌شمار می‌آید به‌طوری‌که در مسیر اجرای آن، ۲۵۰ پیمانکار و تولیدکننده داخلی مشارکت داشته‌اند و با اتکا به توانمندی‌های داخلی، بعضی از تجهیزات و کالاهای مورد نیاز این طرح برای نخستین بار در کشور ساخته شده‌است که ازجمله آن می‌توان به ساخت تختال، ورق و لوله متناسب با سیال‌ترش، مواد اولیه پوشش لوله FBE، پمپ‌های غول‌پیکر 2.7 مگاواتی BB۳، شیرهای موتوری ۴۲ اینچ کلاس ۹۰۰ و سیستم کنترل تمام‌ایرانی اشاره کرد. طبیعی است اتکای حداکثری به ظرفیت‌های داخلی صرفه‌ جویی‌ های کلان ارزی نیز برای کشور به‌دنبال داشته است.

این طرح که در آینده با تکمیل و توسعه و همگامی با احداث پالایشگاه‌ها و پتروشیمی‌ها می‌تواند سبب آبادانی، تولید و رونق فعالیت‌های اقتصادی در منطقه مکران شود، تا رسیدن به مرحله کنونی برای بالغ بر 5000 نفر به صورت مستقیم و ۱۵ هزار نفر به صورت غیرمستقیم اشتغال‌زایی کرده که در تمام مراحل کار، سهم نیروهای بومی قابل توجه بوده‌است.

امین محمودی - اقتصاد / روزنامه جام جم