معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری، به‌عنوان متولی و حامی این جریان، به‌منظور تسهیل شرایط توسعه فعالیت‌های دانش‌محور و فناورانه شرکتها را بر مبنای شاخص‌های ویژه این زیست‌بوم، مورد ارزیابی قرار می‌دهد.
در صورت احراز شرایط مورد انتظار، شرکت در یکی از دسته‌بندی‌های شرکت‌های دانش‌بنیان قرار خواهد گرفت و از مزایا و تسهیلات مالی و حقوقی این گواهی بهره‌مند خواهد شد.
بدون شک صلاحیت شرکتها در بومی‌سازی محصول یا فرآیندهای فناورانه بدون بررسی مستندات و اطلاعات مورد نیاز امکان‌پذیر نخواهد بود.
از سوی دیگر باید در نظر داشت که سرمایه اصلی شرکت‌های دانش‌بنیان که آنها را از دیگر همتایانشان جدا می‌کند، در اختیار داشتن دانش فنی تولید محصولات خاص و فناورانه است که باید حفظ و حراست شود.
با این وجود در گفت‌وگوهایی که با فعالان زیست بوم فناوری و نوآوری کشور در خلال گزارش‌های این حوزه و همچنین صدها فناور شاغل در شرکت‌های دانش‌بنیان در جریان «طرح نشان ایرانی 2» داشته‌ایم، از برخی از آنان شنیده‌ایم که در طی فرآیند ارزیابی معاونت علمی نگرانی‌هایی بابت افشای اطلاعات تخصصی فرآیندهای اصلی کسب‌وکارشان داشته‌اند.
این نگرانی به‌قدری جدی بوده که در مواردی برخی شرکتها حاضر به چشم‌پوشی از مزایای اخذ گواهی دانش‌بنیان برای محرمانه نگه داشتن اطلاعات جزئی و تخصصی کسب‌وکارشان شده‌اند.
بیشتر شدن بسامد تکرار این انتقادها به فرآیند ارزیابی شرکتها و نگرانی‌ها از جانب فعالان دانش‌بنیان موجب شد در گفتگو با دکتر سید سعید منجم زاده، معاون مرکز شرکتها و مؤسسات دانش‌بنیان معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری، ضمن مطرح‌کردن دغدغه‌های مدیران برخی شرکت‌های دانش‌بنیان و فناوران کشور، سازوکار معاونت علمی و فناوری را برای پیشگیری از وقوع هر نوع سوءاستفاده از اطلاعات و دانش فنی شرکت‌های متقاضی جویا شویم.
شرکت‌های متقاضی استفاده از تسهیلات قانون دانش‌بنیان، براساس آیین‌نامه ارزیابی شرکتها و مؤسسات دانش‌بنیان براساس سه معیار اصلی درخصوص محصول یا خدمتی که ارائه می‌کنند باید بتوانند مستنداتی را دال بر مرحله تولید محصول یا ارائه خدمت، سطح فناوری ارائه‌شده و طراحی مبتنی بر تحقیق و توسعه محصولشان ارائه دهند.
این فرآیند به معنی ارائه بسیاری از اطلاعات دقیق و مستنداتی است که بتواند اثبات کند فناوری یا محصول در شرکت بومی‌سازی شده و دانش‌فنی آن در اختیار اعضای مجموعه است اما از طرفی ارائه این مستندات می‌تواند نگرانی‌هایی را بابت افشاشدن اطلاعات محرمانه شرکت، پخش شدن جزئیات کسب‌وکار و احیانا سوءاستفاده از این اطلاعات برای برخی افراد به همراه داشته باشد.
دکتر منجم‌زاده در پاسخ به این دغدغه گرچه آن را از اساس ناممکن نمی‌داند،تصریح می‌کند: در فرآیند ارزیابی، شرکتها باید بتوانند هیأت ارزیابی را با ارائه مستندات مختلف قانع کنند که موفق به توسعه دانش‌فنی بومی در داخل مجموعه شده‌اند. اگر مستندات و جزئیات با دقت بررسی نشود، احتمال دارد شرکت‌هایی به ناحق موفق به اخذ گواهی و برخورداری از مزایای دانش‌بنیانی شوند. بنابراین در معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری موظفیم تا جای ممکن از بروز چنین خطاهایی جلوگیری کنیم.
وی می‌افزاید: با وجود این در مجموعه معاونت علمی تلاش شده است با راهکارهای مختلف راه سوءاستفاده سودجویان تا جای ممکن بسته شود. به همین جهت در این سال‌ها طی بررسی بیش از 10هزار تقاضا، گزارش جدی‌ای از سوءاستفاده هیات‌های ناظر و کارگزاران معاونت علمی دریافت نکرده‌ایم.
شاخص‌های انتخاب ناظر
گرچه به گفته معاون مرکز شرکتها و مؤسسات دانش‌بنیان معاونت علمی ارائه جزئیات بخش جدانشدنی فرآیند ارزیابی است، مدیرعامل یکی از مجموعه‌های دانش‌بنیان حوزه مکمل‌های دامی که نخواست نامش فاش شود در گفتوگو با جام‌جم گفته است در فرآیند تمدید گواهی دانش‌بنیان با چالش‌هایی روبه‌رو بوده است.
او تصریح می‌کند:در بسیاری از موارد فردی که به‌عنوان ارزیاب از سوی معاونت علمی انتخاب می‌شود، تسلط کافی و آشنایی با فرآیند تولید در حوزه تخصصی فعالیت شرکت را ندارد. این موضوع موجب می‌شود ارزیاب برای درک فرآیند سراغ جزئیاتی از کار برود که واقعا غیرضروری است. این در حالی است که اگر فردی آشنا به حوزه تخصصی شرکتها به آنها مراجعه کند، می‌تواند خیلی سریع‌تر و ساده‌تر به درک درستی از دانش محور بودن یا نبودن کسب‌وکار پی ببرد.
دکتر منجم‌زاده در پاسخ به نگرانی این فناور دانش‌بنیان می‌گوید: من با این اظهارنظر موافق نیستم، زیرا ما در فرآیند انتخاب ارزیاب معتمد، موارد مختلفی را لحاظ می‌کنیم و بیشتر تلاشمان بر این اصل است که ارزیاب‌ها و کارگزارانی که برای همکاری انتخاب می‌کنیم، واجد تمام این شرایط مورد انتظار باشند.
وی درخصوص شرایط انتخاب ارزیاب‌های معتمد معاونت علمی می‌افزاید: افرادی که برای ارزیابی شرکتها انتخاب می‌شوند باید به حوزه تخصصی اشراف کامل داشته باشند، خودشان در شرکت ذی‌نفع نباشند، در مسیر تولید فعالیت جدی نداشته باشند و به عبارت دیگر رقیب شرکت نباشند. همچنین افراد امین و قابل اطمینانی بوده و سابقه تخلف نداشته باشند.گرچه تلاش می‌شود این افراد تحصیلات مرتبط با حوزه داوری داشته باشند اما با توجه به این که تحصیلات در یک رشته به معنی آگاهی و آشنایی با تمام فرآیندهای تولیدی مرتبط با آن رشته نیست، این ملاک را به تنهایی نمی‌توانیم مد نظر قرار دهیم.
به گفته منجم‌زاده، معاونت علمی در بیشتر موارد سعی می‌کند همه این ملاک‌ها را برای انتخاب فرد مورد اعتماد خود مدنظر قرار دهد اما در موارد اندکی که ممکن است در حوزه تخصصی ویژه‌ای امکان دسترسی به فردی که دارای همه این ویژگی‌ها باشد، فراهم نباشد از برخی از این شاخص‌ها ناچار چشم‌پوشی می‌شود. با وجود این، همیشه تلاش می‌شود بهترین گزینه ممکن برای داوری هر پرونده انتخاب شود.
سامانه ثبت اعتراضات در اختیار دانش‌بنیان‌هاست
با وجود توضیحات دکتر منجم‌زاده، مدیرعامل مجموعه دانش‌بنیان مورد اشاره در حوزه مکمل‌های دامی می‌گوید فرآیندهای داوری با نقص‌ها و غرض‌ورزی‌هایی همراه است. وی در این باره توضیح می‌دهد: من با شرکت‌هایی در حوزه علوم زیستی در ارتباط بوده‌ام که یک نفر از شرکت رقیب‌شان به عنوان ارزیاب پرونده آنها انتخاب شده بود و همین موضوع موجب رد درخواست آنها شد.
با وجود پیگیری جام‌جم برای گفتوگو با آن شرکت، مسؤولان آن مجموعه حاضر به گفتوگو و توضیح بیشتر در خصوص مشکل‌شان نشدند.
منجم‌زاده در پاسخ به این نکته می‌گوید: «شاید در موارد بسیار نادری اتفاق افتاده باشد که فرد بهتری برای داوری پرونده‌ای با وجود تلاش‌های بسیاری که داشته‌ایم پیدا نشده باشد. اما این موارد در میان بیش از 20 هزار پرونده‌ای که در این سال‌ها بررسی شده واقعا نادر است. اما نکته‌ای که شرکتها باید مدنظر قرار دهند این است که فرآیند داوری پرونده‌ها تنها به ارزیاب‌هایی ختم نمی‌شود که به‌صورت حضوری در شرکت بررسی‌های لازم را انجام می‌دهند. پس از این مرحله تمام ارزیابی‌های تیم‌های نظارتی در کارگروه‌های بین‌رشته‌ای با حضور افراد متخصص ارزیابی مجدد می‌شود و به این ترتیب اگر در بارگذاری اطلاعات و فرآیند ارزیابی کارگزار مشکلی ایجاد شده باشد، پرونده مجدد مورد بررسی قرار می‌گیرد تا احتمال بروز خطاهای انسانی و اعمال‌نظرهای شخصی کاهش پیدا کند.»
وی در ادامه تصریح می‌کند: «علاوه بر این، شرکتها از زمانی که وارد فرآیند ارزیابی می‌شوند تا زمانی که نتیجه ارزیابی شرکت مشخص شود در تمام مراحل حق اعتراض خواهند داشت. برای مثال اگر احساس می‌کنند که تیم ارزیاب تخصص کافی برای بررسی صلاحیت شرکت را ندارد می‌توانند نسبت به فرآیند ارزیابی در سامانه ثبت شکایات اعتراض خود را ثبت کنند. حتی اگر در فرآیند ارزیابی نتوانسته باشند مستندات لازم را به ارزیاب ارائه کنند و پس از آن موفق به اخد تأییدیه مذکور شده باشند، می‌توانند تقاضای بررسی مجدد پرونده را داشته باشند.»
با این حال مدیرعامل مجموعه دانش‌بنیانی که در فرآیند تمدید گواهی دانش‌بنیان شرکت با مشکل مواجه شده بود در گفتوگو با جام‌جم از عدم بررسی شکایات و رد آنها بدون صرف زمان بررسی مستندات گله‌مند بود. منجم‌زاده ضمن رد این انتقاد در پاسخ توضیح می‌دهد: «تمام شکایات ثبت‌شده در سامانه با دقت بررسی می‌شود و متناسب با شرایط مورد نیاز به هر یک از آنها پاسخ مقتضی داده می‌شود. بدیهی است در صورت نیاز به ارزیابی بیشتر، بار دیگر ارزیابی تکرار می‌شود.»
قرارداد عدم افشا و محرمانگی
پیشتر اشاره کردیم گفته می‌شود برخی از فناوران به‌دلیل محرمانگی بالای فناوری و دانش فنی شرکت خود ترجیح می‌دهند برای حفاظت از اطلاعات‌شان قید دانش‌بنیانی را بزنند.
در تلاشی که برای گفتوگو با نماینده شرکت‌هایی که با چنین دغدغه‌ای روبه‌رو شده‌اند، هیچ‌کدام حاضر به گفتوگو با جام‌جم نشدند.
با این وجود این دغدغه را با معاون مرکز شرکتها و مؤسسات دانش‌بنیان معاونت علمی مطرح کردیم و پرسیدیم آیا معاونت علمی در کنار تمام ملاحظاتی که برای انتخاب ناظر و فرآیند داوری پرونده‌ها در نظر می‌گیرد، ساز و کار قانونی محکمی برای برخورد با تخلف‌های احتمالی دارد؟
منجم‌زاده در پاسخ به این پرسش می‌گوید: «معاونت علمی در آغاز همکاری با کارگزاری‌ها و افرادی که برای ارزیابی پرونده‌ها انتخاب می‌شوند، قرارداد عدم افشا و محرمانگی امضا می‌کند. براساس این قرارداد، هیچ فرد ارزیابی اجازه ندارد از اطلاعات پرونده‌ها سوءاستفاده کند و هر نوع بهره‌برداری قابل پیگرد قانونی از سوی اداره حقوقی معاونت علمی و فناوری خواهد بود و هیچ اغماضی برای تخطی از این اصول وجود ندارد.»
وی درخصوص امکان پیگیری چنین مواردی از سوی شرکتها توضیح می‌دهد: «شرکتها در صورت مشاهده تخلف‌هایی از این دست می‌توانند از معاونت علمی و فناوری پیگیر حقوق خود شوند. تأیید می‌کنم که در سال‌های پیش موارد معدودی از تخلفات مشاهده شده بود که بلافاصله کارگزار و کارشناسان کارگزاری مورد پیگرد قضایی قرار گرفتند و از فهرست کارگزاری‌های امین معاونت علمی حذف شدند. در حفاظت از حقوق فعالان شرکت‌های دانش‌بنیان با کسی تعارف نداریم.»
برای دانش‌بنیان شدن نیاز به هزینه گزاف نیست
گاهی ابهامات درخصوص چگونگی فرآیند اخذ گواهی دانش‌بنیان برای شرکت‌هایی که به تازگی وارد زیست‌بوم فناوری و نوآوری کشور شده‌اند، موجب فراهم شدن فضایی برای فعالیت سودجویان می‌شود. دکتر منجم‌زاده در این رابطه توضیح می‌دهد: «اخیرا افراد و مؤسساتی تحت عنوان مشاوران حوزه دانش‌بنیان در فضای مجازی از شرکت‌های متقاضی دریافت گواهی دانش‌بنیان، اقدام به سودجویی می‌کنند. گزارش‌هایی به دست ما رسیده است که این افراد با وعده اخذ گواهی از معاونت علمی و فناوری مبالغ هنگفتی را از شرکتها دریافت می‌کنند و در نهایت بدون حصول نتیجه با راهنمایی‌های ناقص و نادرست، شرکتها را از مسیر اصلی منحرف می‌کنند.»
وی می‌افزاید: «این افراد هیچ نوع ارتباط سیستمی با معاونت علمی و فناوری ندارند و در صورت بروز هر مشکلی برای شرکتها معاونت علمی و فناوری نمی‌تواند پاسخگو باشد. به همین خاطر از متقاضیان خواهشمندیم با افزایش اطلاعات خود از منابع معتبر، خود را در مسیر این سودجویان قرار ندهند. به‌طورکلی فرآیند ثبت‌نام و ارزیابی شرکت برای اخذ گواهی دانش‌بنیان فرآیند ساده و غیرپیچیده‌ای است و شرکتها به‌راحتی می‌توانند با انتخاب یکی از کارمندان‌شان برای پیشبرد این فرآیند، طی چند روز این مراحل را به آسانی طی کنند. بدون این‌که نیاز به واگذاری انجام آن به افراد دیگری داشته باشند؛ فرآیندی که علاوه‌بر خسارت مالی می‌تواند مالکیت فکری شرکت و دانش‌فنی به‌دست‌آمده را نیز در معرض خطر سوءاستفاده قرار دهد.»
به گفته معاون مرکز شرکتها و مؤسسات دانش‌بنیان معاونت علمی و فناوری، در صورتی که متقاضیان نیاز به اخذ مشاوره درخصوص فرآیند ارزیابی داشته باشند می‌توانند از سامانه‌های مشاوره تلفنی یا پاسخگویی مکتوب معاونت علمی اطلاعات مورد نیاز خود را دریافت کنند.
دکتر منجم‌زاده می‌افزاید: «معاونت علمی و فناوری درخصوص فرآیند اخذ گواهینامه دانش‌بنیان در شهرهای مختلف کشور و معمولا در محل تجمع شرکت‌های هدف مانند پارک‌های علم و فناوری و مراکز رشد به صورت دوره‌ای اقدام به برگزاری وبینارهای آموزشی و ترویجی عمومی به صورت رایگان می‌کند. از آنجا که این رویدادها از سوی معاونت علمی و فناوری یا کارگزاران مورد تأیید معاونت علمی و فناوری برگزار می‌شود، متقاضیان می‌توانند از صحت اطلاعات و توصیه‌هایی که ارائه می‌شود اطمینان داشته باشند. بعلاوه همه اطلاعات، آخرین تغییرات بخشنامه‌ها و دستورالعمل‌های مرتبط با اخذ مجوزهای دانش‌بنیان نیز در سامانه کارگروه ارزیابی و تشخیص صلاحیت شرکتها و مؤسسات دانش‌بنیان به نشانی daneshbonyan.ir در دسترس متقاضیان قرار دارد.»
امکان معرفی ارزیاب از سوی دانش‌بنیان‌ها نیست؟
در روند داوری پژوهش‌های تحقیقاتی و مقالات علمی در بسیاری از موارد، این امکان برای متقاضی فراهم است که برای داوری از میان فهرست داورهای مورد تأیید نشریات، چند متخصص که در حوزه کاری یا تحقیقاتی داوطلب اشراف کامل را دارند پیشنهاد دهد تا در فرآیند داوری از نظراتشان استفاده شود.
از دکتر منجم‌زاده درخصوص امکان اجرای چنین شرایطی در فرآیند بررسی صلاحیت شرکت‌های دانش‌بنیان پرسیدیم.
وی در پاسخ تصریح کرد: «از آنجا که در صورت انتخابی بودن، بیم تبانی میان شرکتها و کارگزارها وجود خواهد داشت، هیچ‌وقت طی این سال‌ها به این سمت حرکت نکرده‌ایم اما برای تسهیل فرآیند ارزیابی، این امکان برای شرکتها فراهم است که هر نوع تأییدیه، آزمایش، سنجش عملکرد و مواردی از این دست که برای اخذ گواهینامه‌ها یا مدارک دیگری طی کرده‌اند و می‌تواند در روند تأیید صلاحیت شرکت مفید واقع شود را به ارزیاب مربوط ارائه دهند. به این ترتیب ارزیابی با اطمینان بیشتر و بر اساس مستندات تأییدشده پیش خواهد رفت.»
عسل اخویان طهرانی - دانش / روزنامه جام جم
سید رضا صدرالحسینی در یادداشتی اختصاصی برای جام جم آنلاین مطرح کرد
دانشیار حقوق بینالملل دانشگاه تهران در یادداشتی اختصاصی برای جام جم آنلاین مطرح کرد
یک پژوهشگر روابط بینالملل در گفتگو با جام جم آنلاین مطرح کرد
در یادداشتی اختصاصی برای جام جم آنلاین مطرح شد
در گفتوگو با امین شفیعی، دبیر جشنواره «امضای کری تضمین است» بررسی شد
