وقتی ماهواره جاسوسی آمریکا از بالای پایگاه نیروی دریایی شوروی سابق عکسبرداری کرد، تصاویر، هواپیمایی را نشان می‌داد که نظیر آن در دنیای غرب مشاهده نشده بود.
این هواپیما بیش از ۱۰۰ متر طول داشت و بال‌های آن مربعی و منحصربه‌فرد بود. به نظر نمی‌آمد این هواپیمای غول‌پیکر بتواند پرواز کند اما پرواز می‌کرد! البته به دلیل این‌که موتورهای این هواپیما بسیار جلوتر از بال‌های آن قرار داشت، نمی‌توانست تا اوج آسمان پرواز کند.
پس از فروپاشی شوروی سابق این وسیله غول پیکر کنار ساحل بدون حرکت باقی ماند. به تازگی گفته می‌شود قرار است این هیولای بزرگ دوباره برگردد، اما این بار با نقشی متفاوت!
این هواپیما به نام کورابل ماکت (KM) - به معنای نمونه اولیه کشتی- و معروف به هیولای دریای خزر، یک اکرانوپلان (ekranoplan) و از کلاس لون (Lun) است که در ساحل روسیه بیش از سه دهه بی‌حرکت مانده است. اکرانوپلان، نوعی هواپیما با ویژگی آب‌پیماست و به‌گونه‌ای طراحی شده است که بتواند با سرعت بسیار بالا و در ارتفاع چند متری بالای سطح دریا پرواز کند.
در فناوری آب‌پیما یا شناور اثر سطحی، هواپیمای اکرانوپلان می‌تواند با استفاده از قانون اثر متقابل سطح با فاصله کمی از سطح آب حرکت کند. این هواپیما با سرعت بالا به پرواز درمی‌آید و روی بالشتکی از هوا بر فراز آب و در چند متری سطح آن حرکت می‌کند.
اکرانوپلان از لحاظ ظاهری شبیه به هواپیماهاست ولی بدنه آن مانند بدنه قایق‌های تندرو است. این وسیله نقلیه جالب در دسته‌بندی شناورهای دریایی جزو شناورهای آیرودینامیک محسوب می‌شود. این اختراع را اولین‌بار بوریسلاو الکسیو در شوروی سابق در سال 1339/ ۱۹۶۰ ثبت کرد.
اکرانوپلان که از تسلیحات نامتعارف شوروی سابق در جنگ سرد بود، برای نخستین‌بار به‌طور گسترده در نیروی دریایی شوروی به‌کار گرفته شد و یکی از اسرار مهم نظامی اتحاد شوروی به‌شمار می‌رفت.
در زمان ساخت این هواپیمای اکرانوپلان، نیکیتا خروشچف رهبری شوروی را به عهده داشت و برای غلبه بر رقبای خود از پروژه ساخت این هواپیما حمایت کرد و بودجه نامحدودی برای تکمیل آن اختصاص داد.
او از این‌که قایقی دارد که می‌تواند از روی پل‌ها بپرد، به خود می‌بالید! درضمن کار ساخت و تکمیل این هواپیما را دفتر طراحی هیدروفویل مرکزی (The Central Hydrofoil Design Bureau) روسیه انجام داد. استقرار این هواپیما در آب‌های وسیعی که بین شوروی سابق و ایران قرار دارد، موجب شد این وسیله‌نقلیه نام هیولای دریای خزر را به خود بگیرد.
اکرانوپلان از کلاس لون (Lun) یکی از آخرین طراحی‌هایی است که مطابق با اصل آیرودینامیکی اثر متقابل سطح کار می‌کند.
این اثر در هواگرد ثابت‌بال به حالتی گفته می‌شود که هواگرد در نزدیکی یک سطح ثابت (مانند زمین) در حال حرکت باشد، به‌طوری‌که خلبان موقع فرود احساس می‌کند هواگرد در حالت معلق و شناور است.
آن دسته از وسایل‌نقلیه که با استفاده از اثر متقابل سطح حرکت کرده و پرواز می‌کنند، اکرانوپلان- نوعی وسیله‌نقلیه هیبریدی هواپیما-کشتی نام دارند. اکرانوپلان‌ها روی آب، بدون این‌که با سطح آب تماس داشته باشند، حرکت می‌کنند.
وزن خالی و بدون بار کورابل ماکت، ۲۴۰ تن و حداکثر وزن برخاست آن ۵۴۴ تن بود. این هواپیما با وجود وزن و جثه خود می‌توانست با کمک ۱۰توربوجت Dobrynin VD-7 با قدرت پیشرانه ۵۳هزار و ۱۲۷ کیلونیوتن (kN) با حداکثر سرعت ۵۵۰ کیلومتر در ساعت پرواز کند.
این وسیله نقلیه در حالت دریانوردی سرعتی معادل ۴۳۰ کیلومتر در ساعت داشت و دامنه حرکت آن ۱۵۰۰ کیلومتر بود.
همچنین کورابل ماکت می‌توانست در ارتفاع ۴ تا ۱۴ متری زمین حرکت کند. در واقع این نوع هواپیما-کشتی به دلیل این‌که با فاصله از سطح آب حرکت می‌کند می‌تواند سرعت بالایی داشته باشد.
اکرانوپلان KM حتی می‌توانست در هوای توفانی از سطح آب برخیزد و به پرواز درآید و در برابر امواج دریا با ارتفاع ۲ متر مقاومت کند. همچنین این وسیله‌نقلیه می‌توانست مخفیانه و زیر رادار دشمن حرکت کند.
ماموریت اصلی این هواپیمای هیبریدی که مجهز به دو حالت هواپیما-آب است، حملات صاعقه‌ای دریایی با استفاده از ۶ موشک پدافند هوایی ضدکشتی بود و از ۶ موشک ضدکشتی استفاده می‌کرد.
سازمان سیای آمریکا پایان سال ۱۳۶۷/ ۱۹۸۸، درست یک‌سال پیش از فروریختن دیوار برلین، این هواپیما را نمونه اولیه ارکانوپلان‌ها در نظر گرفت و تصور می‌کرد این وسیله نقلیه از اوایل دهه ۱۳70/ ۱۹۹۰ در شوروی بالتیک و ناوگان دریای سیاه کار خود را شروع کند. اما همانطور که الان می‌دانیم این هواپیما مسیر دیگری را طی کرد.
سال ۱۳۴۵/ ۱۹۶۶، هواپیما اولین پرواز خود را با سرعت ۴۰۰ کیلومتر در ساعت انجام داده بود. اما با وجود پیشرفت در آزمایش، حمایت از پروژه رنگ باخت. لئونید برژنف، رهبر اتحاد شوروی سابق شد. او علاقه‌ای به تکمیل این هواپیما نداشت و دیگر به این پروژه بودجه‌ای تخصیص نداد.
بعدها دفتر طراحی هیدروفویل مرکزی روسیه کار متفاوتی انجام داد. طراحان این دفتر، هواپیمای اورل‌یونوک ای-۹۰ (A-90 Orlyonok) را ساختند که کمی کوچک‌تر از هیولای دریای خزر بود. اما این هواپیما هنوز هم بزرگ و به اندازه ۸۰درصد جثه یک بوئینگ ۷۴۷ بود.
این گروه از طراحان سپس ارکانوپلانی نظامی با عنوان «لون» ساختند که پدافند هوایی بود و ۲۸۰ تن وزن و ۲۴ متر طول داشت. این وسیله به ۶موشک‌انداز مجهز بود که می‌توانست با کشتی‌های دشمن مقابله کند.
اوایل دهه ۱۳70/۱۹۹۰ پس از فروپاشی شوروی سابق، تمام برنامه‌های مربوط به ساخت هواپیماهای هیبریدی «لون» لغو شد و هیولای دریای خزر بدون استفاده در ساحل دریا، ۱۰۰کیلومتر دورتر از نیروی دریایی کاسپیسک (Kaspiysk) به خوابی زمستانی فرو رفت.
اینک در نقش جاذبه گردشگری
اکرانوپلان KM که به مدت ۳۰ سال بی‌حرکت باقی مانده بود، بالاخره توانست دوباره توجه‌‌ها را به خود جلب کند.
تابستان امسال ناوگان کوچکی از سه یدک‌کش و دو کشتی اسکورت به‌آرامی این هواپیمای غول‌پیکر را حرکت داده و به جنوبی‌ترین ساحل روسیه و شهر باستانی دربند (Derbent) منتقل کردند. به این ترتیب این وسیله پرنده- آبی ۳۸۰تنی خانه جدیدی پیدا کرد.
حالا قرار است این وسیله‌نقلیه، ستاره موزه‌ای متعلق به ارتش روسیه شود که برنامه ساخت آن در پارک پاتریوت شهر دربند ریخته شده است. این موزه پس از ساخت، تجهیزات نظامی روسیه و شوروی سابق را به نمایش می‌گذارد. تا زمانی‌که این پارک ساخته شود، هیولای دریای خزر در ساحل شهر دربند باقی خواهد ماند.
این اکرانوپلان می‌تواند جاذبه‌ای دیدنی برای بازدیدکنندگان این شهر باشد. دربند که روزگاری شمالی‌ترین شهر امپراتوری ایران شناخته می‌شد، حالا یکی از شهرهای قدیمی و تاریخی روسیه است که نام آن در میراث جهانی یونسکو ثبت شده است. بی‌شک حضور این هواپیما به جذابیت‌های گردشگری این منطقه خواهد افزود البته در حال حاضر به دلیل عالم‌گیری کرونا هنوز برنامه خاصی برای بازدید از این هواپیما در نظر گرفته نشده است اما مسؤولان این شهر تصمیم دارند، از کنار این هواپیما برای گردشگران برنامه‌های سفر دریایی در دریای خزر ترتیب دهند البته وقتی این موزه بازگشایی شود، این موزه تنها موزه در روسیه نخواهد بود که نوعی اکرانوپلان به نمایش می‌گذارد.
یک اکرانوپلان بسیار کوچک‌تر در کلاس ارلیونک هم در موزه دریایی مسکو در معرض تماشای بازدیدکنندگان است.
با این‌که وسایل‌نقلیه‌ای که با قانون آیرودینامیکی متقابل سطح حرکت می‌کنند، در چند دهه گذشته محبوبیت خود را از دست داده بودند، اخیرا این نوع وسیله‌نقلیه دوباره کانون توجه کشورهای متعددی قرار گرفته است.
سازندگان چینی، سنگاپوری، آمریکایی و روسی هر یک قصد دارند این هواپیمای هیبریدی را به دوران اوج برگردانند. البته هدف آنها از تولید این نوع هواپیماها کاملا صلح‌آمیز است.
یکی از این نوع اکرانوپلان‌ها که قرار است در سنگاپور ساخته شود، نمونه اولیه AirFish8 آن بر اساس کارهایی که دو مهندس آلمانی در دوران جنگ سرد انجام داده بودند، ساخته شده است. چین هم اکرانوپلان شیانگژو۱ را ساخت و برای اولین‌بار سال ۱۳۹۶/ ۲۰۱۷ آن را به پرواز درآورد. البته اطلاعات کاملی از این پروژه در دست نیست.
شرکت فلایینگ شیپ (Flying Ship) در ایالات متحده، استارت‌آپی است که با کمک سرمایه‌گذارهای خصوصی روی ساخت نوعی اکرانوپلان کار می‌کند که بتواند بارها را با سرعت بالا جابه‌جا کند.
این اکرانوپلان، ترکیبی از وسیله‌نقلیه متحرک با استفاده از اصل اثر متقابل سطح و همچنین هواپیماهای بدون سرنشین پستی است.
این پروژه هنوز در مراحل اولیه خود قرار دارد و انتظار می‌رود هفت سال دیگر به ثمر بنشیند. روسیه هم هنوز از این هواپیمای هیبریدی دست نکشیده است.
این کشور از چند سال گذشته روی پروژه‌های متعددی برای ساخت این نوع هواپیما کار می‌کند. آنها اکنون در حال ساخت اکرانوپلانی نظامی به نام «اورلان» از نسل جدید این نوع هواپیماها هستند.
به نظر می‌رسد بعید نیست به‌زودی شرایطی فراهم شود که شما برای دیدن هواپیماهای اکرانوپلان مجبور نباشید به موزه بروید!
مترجم: نادیا زکالوند - دانش / روزنامه جام جم
منابع: CNN و simpleflying.com
سید رضا صدرالحسینی در یادداشتی اختصاصی برای جام جم آنلاین مطرح کرد
دانشیار حقوق بینالملل دانشگاه تهران در یادداشتی اختصاصی برای جام جم آنلاین مطرح کرد
یک پژوهشگر روابط بینالملل در گفتگو با جام جم آنلاین مطرح کرد
در یادداشتی اختصاصی برای جام جم آنلاین مطرح شد
در گفتوگو با امین شفیعی، دبیر جشنواره «امضای کری تضمین است» بررسی شد
