جای خالی آب

اینجا دیگر نه خبری از طغیان رود است و نه حتی خبری از رود آرام. اینجا مرگ رود را می‌شود دید، می‌شود نفس‌های آخرش را شمرد، می‌توان دید که چطور لاشه رودخانه هن‌هن کنان مثل ماری زخمی و کسل جلو می‌رود و حتی زورش به جمع کردن و بردن زباله‌های رها شده هم نمی‌رسد، حتی به یک تکه نایلون که با سماجت به سنگی زبر گیر کرده و با حرکت آخرین قطره‌های آب می‌لرزد.

حال دریاچه سد لتیان و رود جاجرود که به زحمت می‌خزد و نام رود را به سختی برای خودش نگه می‌دارد، این روزها به قدری خراب است که به یک تکه بیابان می‌ماند، انگار که یک تکه برهوت ناغافل از جنوب شهر لواسان و شمال شرقی تهران بیرون زده و زل زل به میلیون‌ها نفر نگاه می‌کند.

این روایت مستند یک خشکسالی واقعی است، حاصل یک پاییز خشک و زمستان خشک تر که برای تهران یک تابستان سخت و کم آب را ترسیم کرده است.

اوضاع آب ذخیره شده در سدهای پایتخت یک رنجنامه واقعی است، رنجی که در بسیاری از نقاط کشور نیز تکرار شده و نوید روزهای سخت را در فصل گرم می‌دهد.

سدها به گواه اعداد

آخرین اطلاعاتی که در مورد ذخایر سدهای تهران وجود دارد، مربوط است به ۲۴بهمن و به نقل از احمد علی قربانیان، معاون حفاظت و بهره‌برداری شرکت آب منطقه‌ای تهران،‌ کسی که حامل خبرهای خوبی از وضعیت سدهای تامین کننده آب پایتخت و شهرستان‌های استان نیست.

او اوضاع را چنین ترسیم می‌کند: حجم آب سدهای تامین کننده آب شرب استان تهران در حال حاضر ۳۱۳میلیون مترمکعب است که درمقایسه با ذخیره ۵۵۶میلیون مترمکعبی سال گذشته درهمین زمان، حدود ۲۴۳میلیون مترمکعب کاهش را نشان می‌دهد.

به روایت آمارهای شرکت آب منطقه‌ای تهران، میزان ورودی آب سدهای پنجگانه استان از ابتدای سال آبی جاری تاکنون (ابتدای مهر تا پایان بهمن)، حدود ۲۰۵میلیون مترمکعب بوده درحالی که این مقدار در سال آبی گذشته بیش از ۲۹۶میلیون مترمکعب ثبت شده، تفاوتی که کاهش ۳۱درصدی ورودی آب به سدهای تهران را نشان می‌دهد.

وضعیت پنج سد تامین کننده آب شرب استان تهران را اگر جزء به جزء تشریح کنیم، اوضاع بهتر دستمان می‌آید: حجم آب سد امیرکبیر تا روز ۲۲بهمن حدود ۳۷میلیون مترمکعب (سال گذشته در همین زمان ۹۲میلیون مترمکعب، کاهش حجم آب سد طالقان از ۲۵۹ میلیون مترمکعب در سال گذشته به ۱۷۸میلیون مترمکعب در سال ۱۴۰۰، افت حجم آب سد لتیان از۲۲میلیون مترمکعب سال۹۹ به ۱۷میلیون مترمکعب در امسال، حجم آب سد لار سال پیش در ماه بهمن ۳۴میلیون مترمکعب(سال گذشته ۱۲میلیون مترمکعب) و حجم آب سد ماملو نیز ۶۹میلیون مترمکعب در حالی که سال پیش در همین زمان روی عدد ۱۴۹میلیون مترمکعب ایستاده بود.

این عددها دلیلی است بر این که محسن موسوی خوانساری، عضو هیات مدیره انجمن آب و خاک پایدار ایران یک پیش‌بینی نگران کننده داشته باشد. او به تسنیم گفته است: سدهای لتیان و لار که در شرق تهران قرار دارند با مجموعا ۲۰میلیون مترمکعب ذخیره آب در روزهای آینده از مدار خارج می‌شوند و آبی برای استان تهران در سدهای منطقه شرق باقی نخواهد ماند.

در غرب تهران هم سدهای امیرکبیر، طالقان و ماملو در مجموع حدود ۳۰۰میلیون مترمکعب ذخیره دارند که اگر میزان تبخیر و کاهش نزولات جوی را در‌نظر بگیریم قطعا در تابستان مشکلات عدیده‌ای را برای تأمین آب شرب تهران خواهیم داشت.

البته نه فقط در تهران که اوضاع در جای‌جای ایران این‌چنین است و سدها که مهم‌ترین تامین‌کننده آب شرب هستند یک‌صدا از بی‌آبی می‌نالند.

آمار دفتر اطلاعات و داده‌های آب کشور نشان می‌دهد که با سپری شدن ۱۴۳ روز از سال آبی یعنی از ابتدای مهر تا ۲۳ بهمن‌ماه مجموع حجم ذخایر آب در مخازن سدهای کشور به حدود ۲۱ میلیارد مترمکعب رسیده که نسبت به مدت مشابه سال قبل ۱۹ درصد کاهش را نشان می‌دهد.

آمار این دفتر همچنین نشان می‌دهد با سپری شدن ۱۵۰ روز از سال آبی تا ۳۰ بهمن‌ماه مجموع حجم ذخایر آب در مخازن سدهای کشور به حدود ۱۱.۳ میلیارد متر مکعب رسیده که بیانگر ۲۰ درصد کاهش در مقایسه با مدت مشابه سال قبل است.

در واقع در عرض یک هفته وضعیت مخازن سدها به طرز چشمگیری افت کرده است. در این میان به جز استان هرمزگان که به‌علت بارش‌های مناسب دی‌ماه با پرشدگی سدهایش روبه‌روست فقط ۱۰ درصد سد زاینده‌رود در استان اصفهان تنها ۳۳ درصد سدهای حوضه آبریز دریاچه ارومیه و فقط ۴۸ درصد سدهای استان خوزستان با آب پر شده است.

دورنمای بهار ۱۴۰۱

در همدان که کاهش ۲۲درصدی بارش‌ها باعث خالی‌ماندن ۵۷درصد مخازن سدهای استان شده یا در رشت که ورودی آب به سد سفیدرود تا ۶۰ درصد کاهش یافته یا در همین شهر که برای فرار از چالش کم‌آبی در تولید برنج، احیای آب‌بندان‌ها و شخم زمستانه توصیه شده، نگاه مردم و مسؤولان همه به سمت آسمان و روزهای آینده است تا مگر در اسفندماه فرجی شود و شاید بهار مخصوصا تا اردیبهشت ابرهای باران‌زا در آسمان ظاهر شوند.

البته آن‌طور که جام‌جم چندی پیش گزارش داد، برخلاف آنچه در فضای مجازی چو انداخته بودند اسفند دیوانه‌ای در کار نخواهد بود و در این ۲۹ روز باقیمانده سال نه قرار است سرمای عجیب‌وغریبی رخ دهد و نه بارشی آنچنانی اتفاق بیفتد. درواقع ما در روزهای پیش‌رو نیز همان‌طور که تابه‌حال روی یک نوار خشک قدم گذاشته‌ایم باز بر همین سیاق خواهیم بود و در بهترین حالت بارشی بالاتر از حد نرمال را نخواهیم دید.

احد وظیفه در گفت‌وگو با ما اطلاعاتی داد که دستمایه خوبی برای این‌چنین نوشتن ما شد،‌ این‌که بگوییم نه اسفند و نه بهاری تر و پربارش پیش رو نخواهیم داشت.

او توضیح می‌دهد: بارشی که دیروز از جنوب تا نوار غربی کشور و امروز از زاگرس مرکزی به سمت شمال رخ داد و می‌دهد و نوار البرز، زاگرس و غرب کشور را تحت تاثیر قرار می‌دهد روزنه امیدی است تا کمبودهای بارشی غرب کشور را تا حدی جبران کند؛ موج بعدی هم که آخر هفته به کشور می‌آید به همین شکل. ولی به‌طورکلی چون شاخص‌های دورپیوندی که ثابت شده در اقلیم کشورمان موثرند وضعیت چندان مطلوبی ندارند در‌نتیجه در خوشبینانه‌ترین حالت می‌توان گفت بارش‌های ماه اسفند تقریبا در حد نرمال خواهد بود اما نه بیشتر.

او درباره وضعیت بارش‌ ها در بهار ۱۴۰۱ اما کمی بااحتیاط نظر می‌دهد چون پیش‌بینی‌های فصلی را همراه با احتمال و اما و اگر فراوان می‌داند. بااین‌حال احتمال قوی می‌دهد بارش‌ها در فصل بهار که عمدتا در نیمه بهار روی می‌دهد باز هم در حد نرمال باشد و نه بیشتر.

او می‌گوید: پیش‌بینی می‌شود بارش‌های بهاری نیز نتواند کم‌بارشی‌های کشور به‌خصوص در حوضه شمال‌شرق و غرب کشور،‌ همچنین دامنه‌های البرز از جمله تهران را جبران کند.

بنابراین از آنجا که سال گذشته نیز سال بسیار خشکی بود و اثرات آن همچنان باقی است حتما باید تدابیری برای بهینه مصرف‌کردن آب اعمال شود چون در غیر این‌صورت در تابستان به وضعیت نامطلوبی منجر خواهد شد.

بارش‌ های ۱۴۰۰ از نمای نزدیک

کارشناسان به سال ۱۴۰۰ لقب خشک‌ترین سال در۵۰ سال اخیر داده‌اند که این خشکی را حتی با چشم و به تجربه می‌توان دید و حس کرد. قلل دماوند که رو به سمت شهر تهران دارند به تکه‌سنگ‌های عظیمی می‌مانند که کسی با ماله‌ای کوچک رویشان لایه‌ای نازک از گچ مالیده باشد و طرفه این‌که این لایه بی‌رمق قرار است ذخیره برفی تهرانی‌ها در تابستان‌های خشک و پرآفتاب سال بعد باشد.

در خراسان شمالی هم اوضاع به همین اندازه بغرنج و پیچیده است؛ استانی با سدهایی که شرکت آب منطقه‌ای‌اش،‌ خالی بودن ۷۳ درصد از حجم مخازن آنها را گزارش داده و قریب‌الوقوع بودن تعطیلی دو سد بیدواز و بارزوی در شیروان را رسانه‌ای کرده است.

اینها همه حاصل کم‌بارشی در سال ۱۴۰۰ است که به‌طرزی ناخوشایند به کم‌بارشی‌های سال ۹۹ گره خورده و آسمانی بخیل و ناخن خشک را بر سر ایران گسترده است. ما در مورد این خسّت طبیعت با احد وظیفه،‌ رئیس مرکز ملی خشکسالی و مدیریت بحران سازمان هواشناسی صحبت کردیم که او این توالی خشکسالی را تایید و حقایق بارش‌های ۱۴۰۰ را برایمان تشریح کرد.

او گزارش کشوری بارش‌ها از ابتدای مهر امسال تا ساعت ۱۰ صبح ۲۹ بهمن را در اختیار داشت که با توجه به آن، این‌گونه توضیح داد: براساس این گزارش تاکنون با 13.5 درصد کم‌بارشی در کشور مواجهیم یعنی بارش‌ها در سراسرکشور به‌طور متوسط 17.5 میلی‌متر کمتر از حد نرمال است. در واقع از ابتدای مهر تا ۲۹ بهمن به‌طور میانگین 112.8 میلی‌متر بارش در کشور اتفاق افتاده در حالی‌که میزان بارش نرمال در این بازه زمانی 130.4 میلی‌متر است.

وظیفه البته می‌گوید متوسط بارش‌های امسال با میانگین بلندمدت بارش‌ها تفاوت چندانی ندارد و فرق میان این دو تنها 17.5 میلی‌متر است.

وظیفه ولی یک «اما» در پایان این جمله می‌گذارد و می‌گوید: با این که تفاوت بارش‌های امسال با میانگین بلندمدت چندان زیاد نیست ولی توزیع نامناسب بارش‌ها مد‌نظر است که می‌تواند نگران‌کننده باشد. در‌واقع درحالی که استان هرمزگان امسال بارندگی‌اش حدود ۷۲ درصد بیشتر از نرمال بود و استان‌های مازندران،‌ کرمان، کهگیلویه و بویراحمد و خراسان‌جنوبی بارش‌هایی کمی بالاتر از نرمال داشته‌اند سایر استان‌ها از ۵ تا ۶۰ درصد با کاهش بارندگی مواجه بوده‌اند.

رئیس مرکز ملی خشکسالی و مدیریت بحران سازمان هواشناسی در این میان وضعیت استان‌های لرستان،‌ ایلام و کرمانشاه را بغرنج توصیف می‌کند چرا که بارش‌های امسال آنها در مقایسه با بارش بلند‌مدت از ۳۵ تا ۵۸ درصد کمتر بوده است. وظیفه توضیح می‌دهد: با توجه به این‌که این استان‌ها سرمنشأ رودهای بزرگ جنوب‌غرب کشور مثل دز و کرخه هستند و با توجه به وضعیت آب در پشت این سدها جای نگرانی وجود دارد و احتمال دارد در ماه‌های آینده با کمبود آب در این مناطق روبه‌رو شویم.

این کارشناس به وضعیت بارش‌ها در فلات مرکزی کشور نیز اشاره می‌کند و می‌گوید: در حوضه فلات مرکزی ایران بارندگی‌های امسال تقریبا نزدیک به نرمال است ولی پوشش برفی در مناطق بالاتر چندان خوب نیست.

پس با توجه به کمبودی که از سال قبل وجود داشت و وضعیت فعلی سدها در این منطقه مخصوصا در سد زاینده‌رود احتمالا بارش‌های بعدی نیز نمی‌تواند وضعیت را به حالت مطلوب برساند و کمبودهای فعلی را جبران کند.

طبق توضیحات وظیفه، اوضاع استان‌های واقع در دامنه البرز مرکزی که شامل استان‌های تهران، قزوین، زنجان، سمنان و خراسان‌ رضوی‌ و شمالی است نیز به‌هیچ‌وجه خوب نیست.

این کارشناس می‌گوید: استان تهران تاکنون با ۳۷درصد کم‌بارشی روبه‌رو بوده که از میران نرمال بلندمدت کمتر است. البته هنوز زمان داریم و ممکن است بارش‌های خوبی اتفاق بیفتد و تا حدی کم‌بارشی‌ها را جبران کند اما چون با توجه به گرم‌شدن هوا، بارش‌ها بیشتر به سمت باران میل می‌کند در نتیجه ذخیره برفی که تا الان هم خوب نبوده کاهش می‌یابد و با گرم‌شدن هوا برف‌های نسبتا کم‌ضخامت آب می‌شوند و در ادامه، آورد رودخانه‌ها در پشت سدها همزمان با فصل خشک به‌سرعت کاهش می‌یابد.

وظیفه این وضعیت را نگران‌کننده و یک زنگ هشدار می‌داند تا مسؤولان وزارت نیرو این کمبودها را مد نظر داشته باشند و برایش از هم‌اکنون برنامه‌ریزی کنند.

مریم خباز - جامعه / روزنامه جام جم