شعر؛ شناسنامه فرهنگی مردم خوزستان

برجستگی اقوام عرب خوزستان در شاعری؛ امتداد قدمتی است که از نسل‌های گذشته تا به امروز ادامه داشته است. شعر در فرهنگ  مردم عرب خوزستان مانند میراثی ارزشمند از دوره‌های دورِ ادبیات عرب منطقه است به گونه‌ای که شعر و شاعری به بخش جدایی ناپذیر زندگی‌شان تبدیل شده و حتی محاورات خود را در قالب شعر انجام می‌دهند.

برگزاری چندین دوره جشنواره شعر رضوی یادبود دعبل خزاعی به زبان عربی و شعرخوانی شاعران عرب زبان از سایر کشورهای عرب جهان نیز؛ در راستای مهر تایید وجود طبعِ شاعرانگی میان مردم عرب خوزستان و هویت والاتر بخشیدن به شعر اصیل عربی در خوزستان است که به تازگی دوازدهمین دوره این جشنواره با حضور مهمانان خارجی مانند دوره‌های گذشته در کنار مزار دعبل خزاعی شاعر اهل بیت(ع) به کار خود پایان داد.

پیش بینی تصاحبِ جایگاه برترِ شعر جهان عرب در آینده

محمد جوروند مدیرکل فرهنگ و ارشاد اسلامی خوزستان و کارشناس ادبیات بومی این استان می‌گوید در استان خوزستان شعر دیرینگی خاصی دارد. او در گفتگو با خبرنگار جام جم عنوان می‌کند: در گذشته دیالوگ‌های افراد در قالب شعر بیان می‌شد. امروز بر زبان کهنسالان ما ابیات شعری جاری می‌شود که سرایندگان نامعلوم دارد و این اشعار همان شعرهایی است که فی‌البداهه در محاورات سروده شده اما به کسی به شکل رسمی آن‌ها را ضبط نکرده است.

جوروند بیان می‌کند که همسایگی خوزستان با کشورهای عرب منطقه باعث شده است که شعر، میان عرب‎های بومی خوزستان نیز به شکل ویژه ظاهر شود. او می‌افزاید: شعرهایی توسط شاعران عرب استان خوزستان سروده می‌شوند که از نظر محتوا، ساختاری، تصویر سازی و تشبیه نه تنها کم نظیر، بلکه بی‌نظیر هستند. جوروند براساس حضور قدرتمند شاعران عرب خوزستان تحلیل می‌کند که در آینده‌ای نزدیک، شاعران عرب خوزستان جایگاه برتر شعر جهان عرب و اسلام را از آن خود خواهند کرد و این پیش بینی براساس پختگی امروزِ شعرِ شاعران عرب خوزستانی است.

ویژگی منحصر به فرد زبان عربی

این کارشناس ادبیات بومی خوزستان همچنین تصریح می‌کند زبان عربی، زبانی آهنگین است و این توانمندی در خود زبان عربی وجود دارد که به سرعت به شعر تبدیل شود تا جایی که گفتگوها و دیالوگ‌های افراد عامه نیز آهنگی خاص و نزدیک به شعر دارد.

آنچه که به وضوح روشن و مورد تایید کارشناسان زبان و ادبیات عربی است ظهور قدرتمند شاعران عرب خوزستان در ادبیات جهان عرب است. از جمله موضوعاتی که شاعران عرب خوزستان به شکل ویژه به آن پرداخته و بسیار خوش درخشیده‌اند؛ شعر آیینی است.

جایگاه شعر در مناسبت‌های مختلف

مرتضی حیدری آل‌کثیر از جمله شاعران برجسته عرب خوزستانی است که اشعار معروفی با مضمونی آیینی دارد. آل کثیر در گفتگو با خبرنگار جام جم می‌گوید از  گذشته میان اقوام و طوایف عرب این سخن مشهور است که اگر یک عرب با شعر و شاعری غریب و نامانوس باشد باید از این موضوع تعجب کرد. این روایت نشان دهنده جایگاه مهم شعر میان طوایف عرب خاورمیانه است و عرب‌های خوزستان نیز از این غائله مستثنی نیستند. آل‌کثیر عنوان می‌کند که بسیاری از آداب و رسوم و آیین‌های رسمی و غیر رسمی مانند خواستگاری، عزا، جشن و مناسبت‌های ملی و مذهبی مردم عرب خوزستان مهمترین عنصری که ارائه می‌شود شعر و مهمترین شخصیتی که حضور می‌یابد شاعر است.

آل‌کثیر تصریح می‌کند: زبان عربی، زبانی ادبی است و کسی که به این زبان سخن می‌گوید به شعر میل پیدا می‌کند. نام بعضی از قالب‌های ادبی شعر درعربی براساس عمق نفوذ آن‌ها نامگذاری شده است مانند قالب "دارمی" که به معنای گفتگو و سخن گفتن است. این قالب میان نسل‌های گذشته و حتی افراد مسنی که امروز میان ما حاضرند بسیار رواج دارد و موضوع ابیات این نوع از اشعار عموما از احساسات بومی و فرهنگ منطقه برگرفته شده است. او عنوان می‌کند: بزرگان ادب می‌گویند اگر کسی می‌خواهد زندگی عرب‌ها را بررسی کند باید به سراغ اشعار شاعرانشان برود. با توجه به اینکه خوزستان دروازه ورود تشیع نیز بوده این سخن درباره مردم عرب خوزستان نیز صدق می‌کند.

گفتگوهای شاعرانه

این شاعر برجسته خوزستانی با اشاره به قالب شعری "یَزله یا هوسه" ادامه می‌دهد: قالب "یزله" و "هوسه" نیز در مراسم عزادارای و هم در مراسم عروسی استفاده می‌شود زیرا این سبک از شعر به وزنی خاص که باعث ابراز احساسات و عواطف است؛ منتهی می‌شود. این قالب از شعر عربی با وجود اینکه از لحاظ ادبی بسیار عمیق نیست اما در کل ادبیات عرب گونه‌ای منحصر به فرد است چرا که اهمیت آن از منظر مردم شناسی بسیار مهم محسوب می‌شود و بعضا گفتگوهای طوایف در قالب همین نوع از شعر صورت می‌گیرد. مثلا گاهی طایفه‌ای در چند بیت هوسه از یک طایفه دیگر تشکر می‌کند و گفتگو نیز در بستر همین قالب ادامه پیدا می‌کند. آل‌کثیر معتقد است از زمانی که تاریخ نویسان آغاز به نوشتن تاریخ کرده‌اند، همیشه شعر در میان مردم عرب خوش درخشیده است. او تصریح می‌کند که امروزه جایگاه شعرعربی خوزستان در جهان، جایگاهی بااهمیت بالا است و شاعران عرب خوزستانی در جشنواره‌های معروف شعر جهان عرب بسیار قوی حاضر شدند.

شاعرانگی شگرد زبان عربی است

مژده پاک سرشت تنها شاعر زن عربِ ایرانی‌ای است که نام او در کتاب دائره المعارف شاعران عرب زبان جهان درج شده است. پاک سرشت گفتگویش را با جام جم با روایتی از نزار قبانی آغاز می‌کند: یک زمانی از نزار قبانی پرسیدند چه تعداد از اعضای خانواده‌تان شاعرند؟ قبانی پاسخ می‌دهد که در رابطه با عرب‌ها بپرسید در یک خانواده چند نفر شاعر نیستند. پاک سرشت می‌گوید: ما در جامعه‌ای بزرگ شدیم که زبان رسمی مان فارسی است. هر کجا که می‌رفتیم؛ حتی در کوچه و بازار نیز وقتی می‌خواهیم مثال بزنیم؛ با اشعار حافظ مثال‌های روزمره خودمان را می‌زدیم. از آنجایی که انسان ذهن مقایسه‌گری دارد؛ دائما من درحال مقایسه زبان عربی و زبان فارسی بودم و می‌دیدم که کوچکترین کارها را نیز گاها در زبان عربی؛ به زبان شعر می‌گفتند. همیشه از خودم می‌پرسیدم و دائما در حال دقت بودم که کدام یک از زبان های عربی و فارسی، بیشتر به شعر توجه دارند. مطئمنا وزنه بر روی زبان عربی بود چرا که در جامعه اقوام عرب، شعر مقام و جایگاه بالاتری دارد و حتی در محاوره‌های ساده و روزمره نیز این توجه به شعر در زبان عربی مشهود است. او همچنین می‌افزاید: زبان عربی زبانی قاعده مند است و دستور زبان سختی دارد و باز هم در مقایسه با سایر زبان های زنده جهان؛ خواهیم دید که شعر گفتن در زبان عربی دشوار است چرا که قوانین دست و پا گیر زیادی دارد. اما استفاده از شعر در مکالمه و محاوره عربی شاید از شگردهای زبان عربی است.

دید تازه شاعران عرب خوزستانی به مضامین تکراری در شعر

این بانوی شاعر عرب زبان ایرانی درباره جایگاه شاعران عرب ایرانی در شعر عربی و شعر فارسی نیز عنوان می‌کند: ما شاعران دو زبانه بسیاری داریم که مثلا زبان مادری آن‌ها آذری، عربی و یا زبان دیگری به جز زبان فارسی است اما شعرهای بسیار قوی‌ای به زبان فارسی می‌سرایند و تمرکزشان در شاعری بر زبان فارسی است. از آن سو شاعران دو زبانه دیگری هستند که متمرکز شعر سراییدن به زبان مادری‌شان هستند و دسته دیگر شاعری به هر دو زبان را پیش می‌برند. این مسئله به خود شاعر، علاقه، تمرین و مداوت او در شعر سرایی بستگی دارد. هرقدر شاعر وقت بیشتری برای مطالعه شعر عربی یا شعر فارسی می‌گذارد؛ این تمرکز بر زبان شعر او نیز تاثیر خواهد گذاشت. البته ناگفته نماند که نکته‌ای پنهانی در درون خود شاعر نیز وجود دارد. این است که کدام یک از آن دو زبان؛ بر احساسات، ذهنیت و احساسات شاعر غلبه دارد. پاک سرشت درباره نقش شاعران عرب ایرانی در خاورمیانه نیز می‌گوید: اگر بخواهیم با دید وسیع‎تری به مسئله نگاه کنیم؛ به این موضوع برمی‌گردد که چقدر شاعران ما نگاه جدیدی به مضمون شعرهایشان داشته اند. شاید در دنیا چند موضوع بیشتر در ادبیات نداریم اما دید هر شاعر نسبت به موضوع بسیار مهم است و میزان تاثیرگذاری شاعران عرب زبان ایرانی بر ادبیات عرب نیز به زاویه دید اشعارشان بستگی دارد. اما به طور کلی؛ تعدادی از شاعران خوزستانی ما وقتی در فستیوال جهانی شاعر الملیون در کشور امارات که اتفاقا فستیوال بزرگی برای شاعران جهان عرب است؛ شرکت کردند، برگزیده اعلام شدند و این نشان می‌دهد شاعران ما نگاه تازه و جدیدی به مضامین موجود شعر در ادبیات عرب دارند.

زینب مرزوقی/ روزنامه جام جم