ترس جنگل از گرمای تابستان

به همین دلیل مراقبت از این منابع به‌شدت دارای اهمیت بوده و هر آتش‌سوزی می‌تواند به منزله بحرانی برای آن باشد.

چراکه علاوه‌بر از بین رفتن پوشش گیاهی و جنگلی، احیا و بازگشت آنها به حالت اولیه بسیار دشوار و زمانبر است بنابراین پیشگیری از آتش‌سوزی‌های گسترده در جنگل‌ها و مراتع ایران امری ضروری است.

طبق آمارهای موجود، وسعت رویشگاه‌های جنگلی ایران حدود ۱۲ میلیون هکتار است که اگر این رقم را تقسیم بر ۸۰ میلیون نفر جمعیت کنیم، سرانه هر نفر برای جنگل کمتر از 02 هکتار می‌شود در صورتی که میانگین سرانه هر شهروند در کره زمین 0.8 هکتار است.

با این اوصاف حتما ساده‌انگارانه است اگر بخواهیم صدها آتش‌سوزی در جنگل‌ها و مراتع ایران را به حساب «بلایای طبیعی» بگذاریم و از زیر بار مسوولیت پدید آمدن این وقایع دلخراش و محافظت نکردن از آنها شانه خالی کنیم.

آمارهایی که هرسال افزایش یافته به نسبت آنها از میزان جنگل‌ها کاسته شده و زندگی برای تمام موجودات و به‌خصوص شهروندان سخت‌تر می‌شود.

گذری بر حوادث سال 1400 در ارتباط با آتش گرفتن گستره‌های پرشماری از جنگل‌های ایران، گویای بی‌توجهی به این منابع است.

از میزان فجایع به‌وقوع پیوسته در این حوزه همین بس که بر‌اساس آمارهای رسمی و تنها در یک دهه گذشته، 14هزار مورد آتش‌سوزی در جنگل‌های کشور رخ داده است.

حال مروری بر برخی تیترهایی که در سال گذشته حکایت از آتش‌سوزی در جنگل‌های کشور داشتند نشان می‌دهد تقریبا هفته‌ای چند حریق به جان درختان افتاده و آنها را به خاکستر تبدیل کرده است.

آذرسال 1400 یک ماه جگر‌سوز برای طبیعت بود که در هر روزش می‌شد صدای ناله جنگلی را شنید. وقتی که مطبوعات نوشتند: «گرم شدن چند درجه‌ای دما، در آستانه‌ زمستان و فصل سرد سال، جرقه‌های آتش را در دل جنگل‌های هیرکانی مازندران شعله‌ور و بخشی از آن را خاکستر کرد»، «از بامداد امروز دهم آذرماه شش نقطه از جنگل‌های روستای برفتان علی‌آبادکتول در استان گلستان دچار آتش‌سوزی شد» و هنوز صبح به شب نرسیده بود که «آتش‌ به جان گستره‌ بمپوچال جنگل ثبت‌جهانی شده‌ ابر شاهرود افتاد و بخشی از پوشش گیاهی اورس و درختان جنگلی را طعمه خود کرد»، همچنین «سه منطقه در مینودشت و دو منطقه در گالیکش هم در همان روز دچار آتش‌سوزی شد»،‌ «سه هکتار از عرصه‌های جنگلی بهشهر طعمه حریق شد» و «زبانه‌های آتش در 1۵۰۰ مترمربع از ییلاقات چره‌پشت و خال‌پشت شهرستان ماسال خساراتی برجای گذاشت» و«نیزارهای تالاب بین‌المللی انزلی در منطقه چراغ پشتان به‌دست افراد سودجو و با هدف تصرف اراضی و زمین‌خواری طعمه‌ آتش شد و به‌دلیل نبود دسترسی مناسب به مرکز آتش‌ سوزی 12 هکتار از زمین‌های این تالاب خاکستر شد» و «آتش...» و «آتش...» و «آتش...» و...

مراکز علمی و اجرایی از هم فاصله دارند

با توجه به تاثیرات تغییرات اقلیم و خشکسالی که امسال همه نقاط کشور را درگیر کرده‌است، اکوسیستم‌ها بسیار وضعیت شکننده‌ای به خود گرفته‌اند و همین مساله اهمیت تلاش در جهت حفاظت از منابع طبیعی را بیش از پیش پررنگ می‌کند.

در همین ارتباط یکی از اعضای هیات علمی موسسه تحقیقات جنگل‌ها و مراتع کشور با بیان این‌که چه باران ببارد و چه نبارد مشکل آتش‌سوزی‌ها وجود دارد، به ما می‌گوید: «در پی بارندگی‌ها با رشد انبوه گیاهان هرزه‌ای مواجه می‌شویم که چند ماه بیشتر عمر نمی‌کنند و با خشک شدن آنها یک منطقه مستعد آتش‌ سوزی می‌شود اما این تنها یکی از عوامل موثر در وقوع حریق است و با کم شدن نزولات آسمانی و کاهش پوشش گیاهی نباید فکر کنیم شاهد وقوع آتش‌سوزی در کشور نخواهیم بود و کاهش میزان بارندگی‌ها به مفهوم از بین رفتن یا رشد نکردن کامل پوشش گیاهی نیست.»

احمد رحمانی با اشاره به حاکمیت طولانی خشکسالی در ایران تصریح می‌کند:‌ «با ورود به فصل تابستان بسیاری از مناطق کشور و به‌خصوص جنگل‌ها مستعد آتش‌سوزی می‌شوند و باید بدانیم روشن کردن آتش در جنگل و مراتع، مطمئن نبودن از خاموش شدن کامل آن، رها کردن سیگار، شیشه، فلزات و دیگر لوازم انعکاس‌دهنده نور در طبیعت می‌تواند حادثه‌ای بزرگ را رقم بزند.»

شاید کاهش بارش‌ها و خشکسالی یکی از مهم‌ترین علل وقوع حریق در نقاط مختلف کشور باشند اما باید باور کنیم که وضعیت منابع طبیعی و محیط‌زیست کشور نیز بسیار شکننده شده و گواه این ادعا، ادامه‌دار شدن هر آتش‌سوزی است. یعنی وقتی منطقه‌ای طعمه حریق می‌شود،‌ روزهای زیادی برای مهار آن باید وقت صرف شود و بعد از اعلام اطفای کامل، اگر بادی بوزد، شعله‌ها دوباره زبانه می‌کشند و آش همان و کاسه همان است. اتفاقی که ناهماهنگی بین مراکز علمی و اجرایی را نمایان می‌سازد.

به گفته یکی از استادان دانشگاه و براساس تحقیقات و مطالعات انجام شده در ارتباط با آتش‌سوزی‌های به‌وقوع پیوسته در مراتع و جنگل‌ها و روش‌های مقابله با آنها مشخص شده که هیچ ارتباط مناسبی بین بخش اجرایی و مراکز علمی و محققان وجود ندارد.

محسن مینایی به جام‌جم می‌گوید: «بخش اجرایی کشور کمتر از نتایج تحقیقات به‌منظور پیشگیری و مقابله با حریق‌های جنگلی استفاده کرده و لازم است این ارتباط بیشتر شود و دستگاه‌های اجرایی در استان‌ها، برای مراقبت بهتر از اکوسیستم‌ها، مراتع و جنگل‌هایشان از نتایج پژوهش‌ها و روش‌هایی که متناسب با وضعیت آتش‌سوزی در مناطق مختلف است، بهره ببرند.»

وی تاکید می‌کند: «اقدام سریع در زمان وقوع آتش‌سوزی در مهار حریق و جلوگیری از گسترش و شدت یافتن آن بسیار موثر است و اگر نهادهای اجرایی از نتایج مطالعات محققان استفاده و نقاط بحرانی را تعیین و پیش از وقوع آتش‌سوزی یک‌سری امکانات و تجهیزات اطفای حریق را مهیا کنند، می‌توانند مانع از گسترش این اتفاقات شوند و حتما آتش‌‌ها با امکانات کمتر قابل مهار شدن هستند. در غیر این صورت با گسترش وسعت و شدت آتش‌سوزی به تجهیزاتی جهت اطفای حریق نیاز پیدا می‌کنند که در بسیاری از موارد از آنها برخوردار نیستیم.»

اطلاعات بالا و واکنش‌ها پایین است

با این‌که سال‌هاست کاهش بارش‌ها و استمرار خشکسالی یکی از دلایل بروز آتش‌سوزی در جنگل‌ها و مراتع عنوان می‌شود اما تاکنون هیچ سازمان و نهادی از آمادگی خود برای جلوگیری یا حداقل واکنش سریع برای اطفای حریق‌ها خبر نداده‌است.

این در حالی‌ است که از ماه‌ها جلوتر می‌توان احتمالات را پیش‌بینی و مناطق مستعد آتش‌سوزی را نقطه‌گذاری کرد. طی سال‌های اخیر و بعد از این‌که خشکسالی موجب گسترش آفات و زوال جنگل‌های بلوط زاگرس شد، حالا با بالا رفتن دمای هوا و ورود به فصل گرما، نگرانی از آتش‌سوزی در بلوط‌ستان‌ها هم چند برابر شده است.

به‌عنوان مثال، زمانی که ابرها از آسمان لرستان گذشتند و نباریدند، زوال جنگل‌های بلوط در قلب زاگرس قوت گرفت و حالا همه نگران افتادن شعله‌های آتش به جان این مناطق هستند.

معاون محیط طبیعی و تنوع زیستی اداره کل حفاظت محیط‌زیست لرستان با بیان این‌که با کاهش بارندگی‌ها، پوشش گیاهی مناسبی نیز در اراضی مرتعی و مناطق شکل نگرفته و این امر احتمال آتش‌سوزی را تا حدودی پایین می‌آورد، به جام‌جم می‌گوید: «در بررسی‌های کارشناسان این اداره‌کل، مشخص شده که علت اکثر آتش‌سوزی‌ها انسانی است و با در نظر داشتن این موضوع باید به مسافران و گردشگران هنگام ورود به مناطق و عرصه‌های طبیعی هشدار داده شود تا هنگام روشن کردن آتش نکات ایمنی را رعایت کنند.»

نبی‌ا... قائد رحمتی با نگرانی به حضور عشایر در مناطق حفاظت‌شده نیز اشاره کرده و ادامه می‌دهد: «با توجه به کاهش علوفه در مراتع استان و آتش‌سوزی‌هایی که بخشی از مراتع را از بین می‌برند، ‌امکان هجوم دامداران و عشایر به مناطق تحت مدیریت اداره‌کل حفاظت محیط‌زیست لرستان بالا می‌رود.»

البته درد کاهش بارش‌ها و گرم شدن هوا در بین تمام استان‌ها مشترک است و طبق اعلام اداره هواشناسی گلستان، روزهای گرمی در راه است که هشداری برای حریق در جنگل‌ها و مراتع به‌شمار می‌آید.

جنگل‌ها دیواری در مقابل سیلاب‌ها

از بین رفتن پوشش گیاهی تنها ظاهر خساراتی است که آتش‌سوزی به محیط‌زیست و اکوسیستم وارد می‌کند. عمق خسارات ناشی از آتش‌سوزی را باید در از بین رفتن خاک و تمام میکروارگانیسم‌های آن از جمله انواع قارچ‌ها و باکتری‌ها جست‌و‌جو کرد. چراکه بازسازی خاک سال‌های زیادی زمان می‌برد و در این مدت شرایط برای افزایش فرسایش خاک فراهم خواهد شد. از این‌رو اقدامات پیشگیرانه بهترین راهکار در زمینه آتش‌سوزی در منابع طبیعی است و ضرورت دارد متولیان و مسؤولان اجرایی در این زمینه پیش از وقوع حریق به امکانات، تجهیزات و نیروهای آموزش دیده مجهز باشند تا بتوانند از وقوع آتش‌سوزی‌های گسترده در عرصه‌های طبیعی کشور و خسارت‌های جبران‌ناپذیر ناشی از آن جلوگیری کنند.

با در نظر داشتن سیلاب‌های چند سال اخیر که استان‌های زیادی را درنوردیده و خسارات بیشماری به مردم و زندگی آنها وارد کرده‌اند، خوب است بدانیم، هر هکتار جنگل قابلیت ذخیره‌سازی ۵۰۰ تا 2000 متر‌مکعب آب را دارد.

نکته مهم اینجاست که زمان نفوذ آب در جنگل هفت دقیقه و در مناطق غیر جنگلی 4 ساعت است یعنی امکان جاری شدن سیل در جاهایی که درخت نیست، بسیار زیاد است. غیر از اینها هر هکتار جنگل سالانه ۶۸ تن رسوب گوگرد و غبار را جذب می‌کند و به جای آن 2.5 تن اکسیژن تولید می‌کند.