این مسأله باعث میشود بسیاری از مردم نگاهی بدبینانه به علم و محتواهای علمی پیدا کنند. اثرات این بدبینی هم بیاعتماد شدن جامعه به علم و افراد علمی است که میتواند برای هر کشوری زنگ خطر به حساب بیاید.
به همین دلیل است که در دنیای امروز، سادهسازی علم و ترویج آن برای مردم اهمیت زیادی پیدا میکند؛ زیرا تنها با مجهز شدن به علم و دانش و اطلاعات موثق است که میشود در مقابل دروغها و شایعات ایستاد و سرنخهای واقعیت را یافت. در کنار معلمها و مروجهای علم و ژورنالیستهای علمی فعال در رسانههای مختلف، انجمن ترویج علم در ایران چند سالی است تلاش کرده با ساماندهی گروههای فعال، به اثربخشی آنها کمک کند. این انجمن از سال ۸۰ فعالیتش را آغاز کردهاست و هر سال با کمک متخصصان حوزههای مختلف و مروجهای باسابقه علم در ایران، آموزگاران، ژورنالیستها و تسهیلگران علم را شناسایی میکند و در روز جهانی علم که در ایران ۱۹ آبان برگزار میشود، از آنها تقدیر میکند. فعالیت انجمن ترویج علم گرچه در بستر جامعه ما هنوز به طور موثری رشد نیافته، اما محل امیدواری است. آنچه نباید از خاطر برد این است که برای توسعه علمی و پیشرفت در جامعه جهانی، داشتن صرفا یک انجمن برای ساماندهی مروجهای علم و تشویق افراد دارای سواد علمی در سادهسازی دانش خود، کافی نیست. انجمن ترویج علم به تنهایی نمیتواند این بار سنگین را به دوش بکشد. متاسفانه بسیاری از متخصصهایی که در سازمانهای مرتبط با علم فعالاند، حاضر نیستند سواد و دانش خود را با زبانی ساده و قابل فهم در اختیار مردم بگذارند و اغلب با ادبیاتی صحبت میکنند که خود را از جامعه جدا کنند و بگویند این تخصص ماست و دیگران نباید دربارهاش نظر بدهند. با این که همگانی کردن علم، مسیری است که شاید چند سالی از آغازش گذشتهباشد، اما همچنان گامهای اولیهاش را لرزان و کوتاه برمیدارد. این که چطور میتوان در بلند و محکمتر شدن این گامها نقش داشت، موضوع نشست انجمن ترویج علم در روز ۲۱آبان۱۴۰۱ بود. در ادامه گزارشی از این نشست را که در مرکز تحقیقات سیاست علمی کشور برگزار شد، میخوانید.
دکتر اکرم قدیمی، رئیس انجمن ترویج علم ایران در آغاز این نشست، قرار گرفتن در سال جهانی علوم پایه و روز جهانی علم را بهانهای دانست تا کنار یکدیگر نگاهی عمیق به همبستگی با جامعه داشتهباشیم و گفت: «امسال روز جهانی علم را کنار همدیگر پاس میداریم، اما این پاسداشت در عمق خود ایکاشهایی را دارد؛ای کاش قبل از پرداختن به علم، اندیشیدن علمی را به کودکانمان یاد میدادیم و قبل از ارائه آمار کمی از علم، بهرهبرداری از علم درزندگی و تفکرات را فریاد میزدیم.»
زمان لازم است تا حوزههای مختلف از نتایج علوم پایه سیراب شوند
خیلیها با تصور این که علم و به طور خاص علومپایه تا از مرحله یادگیری به کاربرد و سوددهی برسند زمان زیادی میبرد، فرزندان و اطرافیان خود را به تحصیل در رشتههای مهندسی و پزشکی و... سوق میدهند.
این نگاه عمومی نه تنها در ایران بلکه در بسیاری از کشورهای در حال توسعه جهان هم رایج است. دکترسعدا... نصیری قیداری، دبیر ستاد سال جهانی علوم پایه و رئیس دانشگاه شهیدبهشتی ضمن اشاره به اهمیت سال جهانی علوم پایه، تاکید کرد: «بعد از کشتار در جنگجهانی، بشر به این نتیجه رسید نظامیگری و سیاستبازی راه به جایی نمیبرد و برای توسعه و پیشرفت باید به علم متوسل شد و غیر از علم راه دیگری برای سعادت بشر وجود ندارد. از بین علوم، علوم پایه در همه جوانب توسعه نقش بسیار مهمی دارد، شاخههای مختلف علم و فناوری و پزشکی و مهندسی و کشاورزی و ... به علومپایه وابسته است. هیچکس نباید منتظر باشد علومپایه به حوزه او خدمت کند بلکه همه باید به رشد علوم پایه کمک کنند.»
او اضافه کرد: «نباید انتظار داشت علوم پایه در حوزه محیطزیست و زندگی و رفاه بشر تاثیر مستقیم داشتهباشد. سال ۱۹۰۰میلادی هیچ کسی منتظر نبود مکانیک کوانتوم کشف شود و بیاید و مسائل مردم را حل کند.»
دکتر نصیری تصریح کرد: انگیزه در علوم پایه باید رفاه بشر باشد، اما نباید هدف اصلی و اولویت قرارگیرد، چون بحث اصلی پاسخ دادن به پرسشهای بنیادین بشر است. برای توجیه شواهدعملی آزمایش جسم سیاه در فیزیک مبانی نظری وجود نداشت و سالها دانشمندان و فیزیکدانان تلاش کردند برای آن توجیه نظری پیدا کنند. بالاخره ماکس پلانک توانست با فرمولی مشخص این آزمایش را توصیف کند و امروز هیچ حوزهای را نمیتوان مثال زد که مکانیک کوانتوم در آن تاثیری نگذاشتهباشد.» او صحبت خود را این طور ادامه داد: «در حوزه علوم پایه، ایدهها ناگهانی به حوزه کاربردی وارد نمیشوند. ممکن است ۱۰ تا ۲۰ سال زمان ببرد و فرصت لازم است تا نتایجش حوزههای دیگر را سیراب کند و به مرحله کاربردی برسد.»
تاکید یونسکو بر لزوم حمایت مالی دولتها از علوم پایه
اقتصاد مدرن در بسیاری از کشورهای دنیا، کسبوکارها را به سمت خصوصی شدن سوق میدهد، اما باید مراقب باشیم که این مسأله به دلیل فراگیرشدن، ما را در درک فرآیند پیشرفت علوم پایه دچار خطا و اشتباه نکند. جنس علوم پایه نسبت به دیگر علوم متفاوت است و به همین دلیل بخش خصوصی به راحتی قانع نمیشود تا در این زمینه سرمایهای را وارد کند. دبیر ستاد سال جهانی علوم پایه در این زمینه گفت: «یونسکو دولتها را خطاب قرار میدهد تا درباره علومپایه هزینه کنند. علم در کشور پیشرفت نمیکند تا زمانی که معلم و استاد، شأن داشتهباشند و این شأن با هزینهکردن از سوی دولتها محقق میشود.»
او با تاکید بر نقش مهمی که بخش خصوصی در توسعه دانش دارد، افزود: «بخش خصوصی برای یافتههای کیهانشناسی هزینه نمیکند، چون نفعی برایش ندارد کهکشان آندرومدا و کوازارهای دوردست چه وضعیتی دارند. این نقش دولتهاست که بتوانند برای توسعه علوم پایه در زمینههای مختلف سرمایهگذاری کنند.»
دکتر نصیری با اشاره بر اهمیت توجه و تامین مالی برگزیدگان المپیادهای علمی که در سطوح جهانی افتخار میآفرینند، گفت: «اگر ما بتوانیم زندگی المپیادیهای فیزیک و ریاضی را تامین کنیم به رشته برق نمیرود با این نگاه که درآمد داشتهباشد. باید بدانیم اگر او به رشته ریاضی نرود یعنی ما در صد سال آینده هم برنده جایزه نوبل نخواهیم داشت. کسی که برنده مدال طلای المپیادهای جهانی است باید در رشته خودش تحصیل کند تا اثرگذار باشد.»
هنر پژوهشگر و دانشمند، قانعکردن سیاستمداران است
یکی از بحثهای مهم در حوزه ترویج علم، غیر از تلاشی که باید برای عمومیسازی دانش در بین افراد مختلف جامعه صورت بگیرد، به کنشهای مهم متخصصان و دانشگاهیان مربوط میشود. استاد دانشگاه، پژوهشگر و دانشمند باید بتوانند اهمیت کار و پروژه خود را طوری به دولتمردان و سیاستمداران توضیح دهند تا آنها را قانع کنند که این حوزه ارزش سرمایهگذاری و توجه دارد. در سمت دیگر ماجرا اینکه سیاستمدار بتواند دغدغه علم داشتهباشد و از امکانات و جایگاهش برای توسعه آن استفاده کند هم بسیار مهم است. دکتر نصیری با اشاره به زندگی و فعالیتهای خواجهنصیرالدینطوسی دراینباره گفت: «وقتی به زندگی و فعالیتهای این دانشمند بزرگ مینگریم بهوضوح میبینیم او ضمن اینکه سیاستمدار و صدراعظم بود به معنای واقعی برای توسعه علم هم تلاش میکرد.» وی افزود: «خواجهنصیرالدینطوسی توانست از آدمی مثل هلاکوخان که جز درندگی چیزی بلد نبود، هزینهای را بگیرد و رصدخانه مراغه را بسازد. ۱۲۰ منجم در آن زمان از کشورهای مختلف در رصدخانه مراغه کار میکردند درحالیکه امروز شاید چنین تعداد منجمی در رصدخانههای ایران نداشتهباشیم. رهبر معظم انقلاب همیشه از علم و نخبهها حمایت کردند، اما نیاز است که این پشتیبانی را از سوی دولتها ببینیم.»
دکتر نصیری تاکید کرد: «کاری که اینشتین میکرد هم نوعی ترویج علم بود. او راه میافتاد و بین مردم از نسبیت عام با زبان ساده صحبت میکرد. باید تلاش کرد فاصله طبقاتی علم را که در جامعه بسیار زیاد است کم کرد. استادان و دانشمندان جامعه باید بتوانند با زبان ساده و روان از علم صحبت کنند و آن را به مردم آموزش دهند.» رئیس دانشگاه شهید بهشتی، پیشنهاد راهاندازی اتاق فکر علوم پایه در وزارت علوم پایه را ارائه کرد تا بتوان مشکلات و معضلات این حوزه را با دقت بیشتری شناسایی و برای حل آن تلاشهای جدی را شروع کرد.
اهدای جایزه ترویج علم امسال به تعویق افتاد
دکتر اکرم قدیمی، رئیس انجمن ترویج علم ایران در پاسخ به این پرسش جامجم که زمان اهدای جایزه ترویج علم چه روزی خواهد بود، گفت: «جایزه ترویج علم تا اسفند سال ۱۴۰۱ اهدا خواهد شد و در نظر داریم که نامزدهای بیشتری در این انتخاب داشتهباشیم.» از آنجا که یکی از فعالیتهای مهم این انجمن پخش زنده برنامههای اینستاگرامی با حضور استادان دانشگاه، مروجان و روزنامهنگاران علم بود. از دکتر قدیمی پرسیدیم چه برنامههای جایگزینی از این پس برای ترویج علم در فضای مجازی در نظر دارند، او اینطور پاسخ داد: «سعی داریم این برنامهها را در فضاهای مختلف ادامه دهیم. بهزودی سایت انجمن بهروزرسانی میشود. در کنار اینها قصد داریم رویدادها و نشستهای مروجان علم را بهجای یک هفته، طی سال و با چند جلسه متنوع برگزار کنیم.» این انجمن در مسیر فعالیتش از امکانات فضای مجازی و رسانهها، کارگاهها و همایشهای مختلف هم بهره گرفته است، اما یکی از بخشهایی که به نظر میرسد در ذیل وظایف و مسئولیتهای این انجمن باشد، همراه کردن استادان دانشگاه در رشتههای مختلف برای سادهسازی مفاهیم علمی مهم است. مدرسها و پژوهشگرانی که در فضای دانشگاهها و مراکز علمی کار میکنند معمولا آنقدر غرق فضای تخصصی خود هستند که یا لازم نمیبینند با مردم درباره کارشان صحبت کنند یا اصلا توان بیان ساده و عمومی از حوزه تخصصیشان ندارند. از دکتر قدیمی پرسیدیم که آیا تابهحال در انجمن ترویج علم برنامهای برای پژوهشگران و استادان دانشگاه برگزار شده تا بتواند آنها را برای ارتباط بهتر و موثرتر با مردم و ترویج علم آماده کند، دکتر قدیمی اینطور پاسخ داد: «این موضوع بسیار مهمی است. ما قصد داریم برای استادان دانشگاه کارگاههای ترویج علم برگزار کنیم تا به امروز هم یک یا دو کارگاه در دانشگاه فردوسی مشهد برگزار شده، اما ادامه نداشته است. بهزودی جزئیات این برنامهها را در سایت اطلاعرسانی خواهیم کرد.»
انتخاب ۱۳ شهریور به عنوان روز ملی علوم پایه
۱۳ شهریور امسال خبرهایی مبنی بر انتخاب این روز به نام روز ملی نجوم منتشر شد. درپی این خبر، عدهای با رویکرد انتخاب روز ملی برای این دانش محبوب و جذاب موافق بودند و برخی نیز اعتقاد داشتند با وجود سابقه طولانی برگزاری هفته جهانی نجوم در ایران که در اردیبهشت است، انتخاب ۱۳ شهریور نمیتواند انتخاب درستی باشد. در میان این اختلافنظرها مشخص شد که روز ملی نجوم هنوز در تقویم رسمی کشور ثبت نشده و درحد پیشنهاد بوده است. در نشست انجمن ترویج علم ایران، دکتر نصیری قیداری از انتخاب ۱۳ شهریور به عنوان روز ملی علوم پایه در تقویم رسمی کشور خبر داد و گفت: «این روز به مناسبت تولد ابوریحان بیرونی انتخاب شده و به تایید شورایعالی انقلاب فرهنگی رسیده است.» به نظر میرسد این انتخاب هوشمندانهتر از نامیدن این روز به عنوان روز ملی نجوم است، زیرا که تا به حال روزی مخصوص علوم پایه در تقویم کشور نداشته ایم و پرداختن به آن به شکل رسمی و برگزاری برنامههای متنوع در این روز، میتواند گستره وسیعتری از علاقههای مردم به حوزههای علوم مختلف را شامل شود. این روز اگر بهخوبی از سوی مروجان علم و تسهیلگران این حوزه مورد توجه قرار گیرد، میتواند به روز اثرگذاری در جامعه تبدیل شود که علم را از فضای دانشگاهی به میان مردم بیاورد و جذابیتها و شگفتیهای آن را برای گروههای مختلف مردم به نمایش بگذارد. همانطور که پرداختن به روز و هفته جهانی نجوم این تاثیرات را به همراه داشت. گرچه نباید فراموش کنیم که نامگذاری روزهای تقویم با عنوانی خاص به تنهایی نمیتواند تغییری در فرهنگ و توجه مردم ایجاد کند و قطعا این مسیر نیازمند تلاشهای معلمها و مروجهای علم خواهد بود.
یک کارشناس روابط بینالملل در گفتگو با جامجمآنلاین مطرح کرد
در گفتگو با جام جم آنلاین مطرح شد
در گفتگو با جام جم آنلاین مطرح شد
در گفتگو با جام جم آنلاین مطرح شد