«دارالفنون» نماد اقدامات فرهنگی امیرکبیر

وابستگی فراوان ایران به کشورهای خارجی در دوران قاجاریه موجب افت و تنزل فرهنگی کشور شده بود. مشاهده‌ این وضعیت، امیرکبیر را آزرده بود از این رو تلاش فراوانی در راه تعالی فرهنگی ایرانیان انجام داد که یکی از مهم‌ترین آنها، تاسیس مدرسه دارالفنون بود، مدرسه‌ای که گرچه امیرکبیر افتتاح آن را ندید اما هنوزهم پس از گذشت سال‌ها، همچنان پا برجا و در خیابان ناصر خسروی تهران به عنوان موزه و مرکز فرهنگی مورد استفاده است.

امیرکبیر در پی دو مسافرتش به روسیه و سفری که به عثمانی داشت با دیدن اوضاع و شرایط آن کشورها و تعمقی که در اصول تعلیم و تربیت ملل اروپایی کرد،‌ لازمه همگام شدن با دنیای جدید را انجام یک‌سری اصلاحات و اقدامات با اقتباس از سازمان اروپایی دانست. برای وصول به این مقصود لازم بود یا عده‌ای محصل به اروپا فرستاده شوند یا برخی از معلمان اروپایی را به ایران دعوت کند تا به تعلیم جوان‌های باهوش ایرانی بپردازند. در واقع این سفرها، روح حساس و اراده سازنده‌ امیر را تحت تأثیر قرار داده و او را به فکر نجات و ترقی و تکامل کشور انداخت البته مطالعه آثار و منابع اروپایی، عنصر دیگری در بیداری امیر و پیدایش اندیشه اصلاحات در وی بود. امیرکبیر طبق هدفی که دنبال می‌کرد، تصمیم به دعوت از عده‌ای معلمان اروپایی گرفت، زیرا فرستادن محصلان به اروپا در زمان فتحعلی شاه عباس میرزا و محمد شاه رخ داده بود و به نتیجه مطلوبی نرسیده بود.
با نگاهی به برنامه‌ درس‌های دارالفنون و نیز نامه‌هایی که امیرکبیر راجع به رشته تدریس استادان استخدام شده نوشته است، ‌روشن می‌شود که این مدرسه در درجه اول به دانش و فن جدید و سپس به علوم نظامی توجه داشته است. رشته‌های اصلی تعلیمات دارالفنون عبارت بودند از پیاده نظام و فرماندهی، ‌توپخانه، ‌سواره نظام، مهندسی، ریاضیات، نقشه‌کشی، معدن شناسی، فیزیک و کیمیای فرنگی و داروسازی، طب و تشریح و جراحی،‌ تاریخ و جغرافیا و زبان‌های خارجی. می‌توان انگیزه‌های مهم امیر کبیر در جهت تأسیس دارالفنون را سامان بخشیدن به ارتش و نظام و تربیت و تعلیم افراد برای دستگاه حاکمه دانست. ناصرالدین شاه با نظر امیرکبیر برای تأسیس این مدرسه موافقت نکرد، زیرا او گمان می‌کرد با تأسیس این مدرسه نفوذ افراد خشک‌مذهب بیشتر شده و به بهانه کهنه‌پرستی محصلان و معلمان آنجا را تکفیر کرده و نگذارند که چنین مدرسه‌ای ایجاد شود، درنتیجه او ترجیح می‌داد تا محصلان به اروپا فرستاده شوند اما امیر با استدلالاتی که برای شاه جوان آورد، او را قانع کرد و از اقدامات منفی از جانب روحانیون به شاه اطمینان خاطر داد.

مدرسه‌ دارالفنون بر جامعه‌ ایران تأثیرات مثبتی داشت که برخی از آنها عبارت بودند از:

الف ـ گرچه تعلیمات دارالفنون مقدماتی بود، چون در محیط نیمه خلأ فکری آن زمان انعکاس یافت، ‌ارزش آن از لحاظ کیفیت به مراتب مهم‌تر از کمیت آن است.

ب ـ از نخستین سال گشایش دارالفنون، ‌معلمان به نگارش کتاب‌های تازه‌ای پرداختند که با همکاری مترجمان و شاگردان به طبع رسید و بر اثر آن دانش غربی میان طبقه وسیع‌تری از اجتماع شناخته شد. از این جهت دارالفنون دریچه‌ای به سوی جهان معرفت نو باز کرد.

ج ـ با گذشت زمان از فارغ التحصیلان آن مدرسه صنف تازه‌ای به وجود آمد که بیشتر از فرزندان دیوانیان، ‌لشکریان، درباریان و بعضی از شاهزادگان بودند. این طبقه به روشنفکری گراییدند و از میان آنان، افرادی نوجو و ترقی‌خواه برخاستند که در تحول فکری دو نسل بعد اثر گذاشتند.