جشنواره‌ای که به سینمای ایران اعتبار داد

قرار نبود این جشنواره جای برخی رویداد‌های پیش از انقلاب مانند جشنواره جهانی فیلم تهران یا جشنواره سپاس را بگیرد، اگرچه ترکیبی از هر دو و برخی دیگر از جشنواره‌ها و مراسم سینمایی سال شد. قرار بود، جشنواره فیلم‌فجر تمام فیلم‌های تولیدی هر سال سینمای ایران را پوشش دهد و ویترینی باشد برای یک سال سینمای ایران اما در واقع ویترینی شد برای نمایش جدیدترین تئوری‌های مدیران سینمایی و صحنه‌ای شد برای اعلام یک سال سلیقه مسئولان و متولیان سینمای ایران.

در همان حال و هوای سال‌های اولیه پس از پیروزی انقلاب اسلامی و در حالی که کشور درگیر جنگی تحمیلی بود، نخستین جشنواره فیلم در سال۶۰ تحت عنوان جشنواره میلاد برگزار شد که اولین فیلم‌های تولیدی پس از انقلاب را نشان داد و بالاخره یک سال بعد، مهم‌ترین و ماندگارترین جشنواره تاریخ سینمای ایران تحت عنوان «جشنواره فیلم‌فجر» بنیان نهاده شد که امسال ۴۱سالگی خود را جشن می‌گیرد. در واقع سینمای ایران در همان دهه اول پس از پیروزی انقلاب، توسط جشنواره فیلم‌فجر شکل گرفت. از آنجا که متولی و مدیریت هر دو سینمای ایران و جشنواره فیلم‌فجر یکی بود، از یک طرف مدیریت این سینما سعی می‌کرد برای ویترین خود یعنی همان جشنواره فیلم‌فجر، بهترین و کافی‌ترین خوراک یعنی فیلم را فراهم کند و از طرف دیگر هم متولیان آن جشنواره تلاش داشتند به مطلوب‌ترین وجه، آن سعی و کوشش مدیران سینما را پاس داشته و از برترین‌های‌شان تجلیل به عمل آورده و جوایز خود را به بهترین تولیدات از نگاه همان مدیران اعطا کنند تا نگاه و سلیقه مدیران را بر کلیت سینمای این کشور حاکم سازند. در واقع جشنواره فیلم‌فجر با جایزه و تجلیل و تقدیر به نوعی به کلیت سینمای نوپای پس از انقلاب، راه و مسیر نشان داد یا در واقع خط می‌داد که چه سمت و سویی بگیرد و به کدامین سو رود و خود را چگونه با کلیت مدیریت کشور سازگار و هماهنگ کند.

نقش جشنواره فیلم‌فجر در سینمای پس از انقلاب

جشنواره فیلم‌فجر در زمانی وارد عرصه سینمای ایران شد که چرخ این سینما در واقع ایستاده و تولید و نمایش در آن متوقف شده‌بود؛ توقفی که نه تنها به دلیل شرایط مبارزه و پیروزی انقلاب طی سال‌های ۵۷ و ۵۸، بلکه اساسا از دوران پیش از اوجگیری مبارزه یعنی اوایل سال ۵۶ که «سال مرگ سینمای ایران» اعلام شد، زمینه‌سازی شد. اما در سال‌های ۵۹ و ۶۰ بنا به اهداف فرهنگی انقلاب، از سوی دولت، گروهی مسئول تجدید حیات سینمای ایران شدند که با طرح و برنامه مشخص و حمایت‌های مالی و معنوی، فیلم‌هایی منطبق و سازگار با ارزش‌ها و تفکرات و فرهنگ انقلاب، به مرحله تولید و نمایش برسند.

در همین مسیر، برگزاری جشنواره‌ای به عنوان ویترین تولیدات سینمایی در دستور کار قرار گرفت و در بهمن ۶۱ نخستین دوره آن تحت عنوان «فستیوال بین‌المللی فیلم‌فجر» برگزار شد؛ جشنواره‌ای که پس از پنج سال فترت سینما در کشور، بازتابی بسیار مثبت در فضای هنری کشور داشت. در چنین فضایی بود که جشنواره فیلم‌فجر در سال‌های نخستین برگزاری خود، در جایگاهی تعیین‌کننده و تاثیرگذار قرار گرفت؛ جایگاهی که شاید بتوان گفت بسیار فراتر از ماهیت یک جشنواره فیلم به نظر می‌رسد.به دلیل نوع سینمای رایج در دهه نخست سال‌های پس از انقلاب که به سینمای هدایتی/حمایتی یا گلخانه‌ای معروف شد، نقش دولت در مدیریت سینما و جشنواره فیلم‌فجر، غیرقابل انکار بود.

همان‌گونه که سال‌ها بعد و در دوران دولت به اصطلاح اصلاحات، عطاءا... مهاجرانی، وزیر وقت فرهنگ و ارشاد اسلامی علنا و به طور رسمی در مراسم پایانی هفدهمین جشنواره فیلم‌فجر ابراز کرد که این جشنواره ویترین سینمای ایران به شمار می‌آید و سینماگران و سینمادوستان هم با چشمی بر این ویترین، در عرصه این سینما گام برداشتند. چراکه در دورانی ۲۰ ساله، تمامی حرکات در همه بخش‌های تولید، توزیع و نمایش توسط مسئولان ذی‌ربط دولتی کنترل و هدایت ‌شد. یعنی فیلم از زمان نوشته‌شدن فیلمنامه تا زمان اکران، تحت برنامه‌ای خاص از سوی مراکز دولتی قرار داشت.

بر اساس همین سیاست‌ها بود که سینمای ایران در همان دهه اول، در واقع توسط جشنواره فیلم‌فجر شکل پیدا کرد. به این مفهوم که پس از تولید موج فیلم‌های انقلابی و سیاسی در سال‌های ۶۱ و ۶۲، این جشنواره فیلم‌فجر بود که با اعطای جایزه به فیلم‌های «مردی که زیاد می‌دانست» و«اتوبوس» باب فیلم‌های کمدی را در آن‌سال‌های جنگ و مقاومت که اساسا طرح مسأله خنده و شوخی و کمیک، یک تابو محسوب می‌شد، باز کرد.
این جشنواره فیلم‌فجر بود که با اعطای جایزه به فیلم‌های «گل‌های داوودی« و «مترسک»، ساخت آثار ملودرام را در همان فضای پرشور انقلابی و جنگی بلامانع اعلام کرد. جشنواره فیلم‌فجر بود که با سیمرغ‌های بلورین به رشته‌های فنی و تخصصی مانند فیلمبرداری و تدوین و صدا و جلوه‌های ویژه، این حرفه‌ها را در سینمای ایران مطرح کرد.در واقع می‌توان گفت سینمای بعد از انقلاب چه در زمینه محتوا و چه از لحاظ ساختار سینمایی، مدیون اولین دهه برگزاری جشنواره فیلم‌فجر است.

یک دهه و ۶ فیلم برگزیده

نگاهی به بهترین آثاری که در دهه اول انقلاب، توانستند رویکردهای مختلف جشنواره فیلم‌فجر را شکل دهند، موید این مسأله است، که سینمای مبتنی بر رویکردهای، پیروزی انقلاب اسلامی، موضوع سینمای دفاع‌مقدس و بررسی مسائل اجتماعی با نگاهی به جامعه مستضعفان در آن مشهود است؛ ضمن آن‌که در دهه اول جشنواره‌فجر؛ درخشش سینماگران نسل نو را شاهد هستیم، چهره‌هایی همچون زنده‌یاد رسول ملاقلی‌پور، ابراهیم حاتمی‌کیا و مسعود جعفری جوزانی. البته در دهه اول جشنواره فیلم‌فجر در چهار دوره فیلم برگزیده انتخاب نشد که نشان‌دهنده آن است که سینما قصد پوست‌اندازی داشت تا بتواند رویکردهای مدنظر سینمای استراتژیک را پیش روی سینماگران و البته مخاطبان قرار دهد.

۱- دوره اول جشنواره‌فجر از میان ۲۲ فیلم بخش مسابقه فقط پنج فیلم ایرانی حضور داشت که می‌توان به آثاری همچون «حاجی واشنگتن» زنده یاد علی حاتمی، «اشباح» زنده‌یاد رضا میرلوحی، «سفیر» فریبرز صالح و... اشاره کرد که در بخش بهترین فیلم، برگزیده‌ای اعلام نشد.

۲- در دومین جشنواره فیلم‌فجر نیز با آن‌که ۲۴ فیلم در این رویداد حضور داشت و آثاری چون، «هیولای درون» زنده‌یاد خسرو سینایی، «دادشاه» زنده‌یاد حبیب کاوش، «خانه عنکبوت» علیرضا داوودنژاد، «شیلات» رضا میرلوحی و «نقطه ضعف» زنده‌یاد محمدرضا اعلامی به نمایش درآمد، باز هم هیأت داوران دوره دوم جشنواره‌فجر در بخش بهترین فیلم برنده‌ای را اعلام نکردند.

۳- سومین سال جشنواره فیلم‌فجر، به نوعی سینمایی که مدنظر نظام بود، شکلی عینی به خود گرفت. در این دوره فیلم‌هایی همچون «سردار جنگل» امیر قویدل، «کمال الملک» علی حاتمی، «گل‌های داوودی» رسول صدرعاملی، «تاتوره» کیومرث پوراحمد، «مردی که زیاد می‌دانست» زنده یاد یدا... صمدی و «مترسک» حسن محمدزاده به نمایش درآمدند که فیلم مترسک توانست، اولین لوح زرین بهترین فیلم جشنواره‌فجر را به دست آورد.

۴- در دوره چهارم جشنواره‌فجر که سال ۶۴ برگزار شد، باز هم از میان ۲۲ فیلم بخش مسابقه و حضور سینماگرانی همچون زنده‌یاد عباس کیارستمی، یدا... صمدی، مهدی فخیم‌زاده، مسعود جعفری جوزانی، محمدرضا هنرمند، زنده‌یاد سیف‌ا... داد و... باز هم در بخش بهترین فیلم برنده‌ای اعلام نشد.

۵- پنجمین دوره جشنواره فیلم‌فجر، جایی بود که یک سینماگر نسل نو معرفی شود، در این دوره با وجود آثاری از داریوش مهرجویی، ناصر تقوایی، عباس کیارستمی، کیانوش عیاری، کیومرث پور احمد و... دو چهره جدید به سینمای استراتژیک معرفی شدند، رسول ملاقی‌پور و ابراهیم حاتمی‌کیا، که اتفاقا فیلم «پرواز در شب» به کارگردانی و نویسندگی رسول ملاقلی‌پور برنده جایزه بهترین فیلم دوره پنجم جشنواره شد.

۶- دوره ششم جشنواره‌فجر هم میزبان ۲۷ فیلم از نسل‌های مختلف بود که پنج فیلم در بخش خارج از مسابقه به نمایش درآمدند، در این دوره نیز هیأت داوران اثری را شایسته دریافت سیمرغ بهترین فیلم ندانستند.

۷- در دوره هفتم جشنواره‌فجر فیلم ۲۱ فیلم در بخش مسابقه به نمایش درآمد که اغلب آنها از چهره‌های جدید فیلمسازی کشور بودند، رسول ملاقلی‌پور، محمدعلی طالبی، محمدعلی سجادی، بهروز افخمی، جمال شورجه، سعید ابراهیمی‌فر، محمدرضا بزرگ‌نیا و.... در این دوره فیلم «در مسیر تندباد» به کارگردانی و نویسندگی مسعود جعفری جوزانی توانست جایزه سیمرغ بلورین بهترین فیلم را به خود اختصاص دهد.

۸- جشنواره هشتم که در اولین سال پس از هشت سال جنگ‌تحمیلی برگزار شد، با وجود حضور سینماگرانی همچون، مسعود کیمیایی، داریوش مهرجویی، عباس کیارستمی، ناصر تقوایی و... در جشنواره فیلم‌فجر؛ این ابراهیم حاتمی‌کیا بود که توانست سیمرغ بهترین فیلم را با اثر «مهاجر» در جشنواره فیلم‌فجر هشتم دریافت کند.

۹- نهمین دوره جشنواره فیلم‌فجر هم زمانی بود که سینما اجتماعی با وجود تمام شدن جنگ، برای بالا رفتن روحیه جامعه، توجه خاصی به سینمای اجتماعی و کمدی کرد. در این دوره فیلم «آپارتمان شماره ۱۳» به کارگردانی و تهیه‌کنندگی یدا... صمدی، نویسندگی حسن قلی‌زاده و علیرضا خمسه، برنده سیمرغ بهترین فیلم دوره نهم جشنواره‌فجر شد.

۱۰- نگاه به جامعه مستضعف هم در دهمین جشنواره فیلم‌فجر خودش را نشان داد. در این دوره سیمرغ بهترین فیلم جشنواره‌فجر به فیلم «نیاز» به کارگردانی علیرضا داوودنژاد و نویسندگی علی‌اکبر قاضی‌نظام و علیرضا داوودنژاد رسید.

روزنامه جام جم