برنامه بلند‎مدت، رمز پیشتازی نانو

ستاد فناوری نانو در سال‌های اخیر همیشه ارتباط خوبی با رسانه ها برای توضیح فعالیت‎های خود و پاسخگویی به نقدها و پرسش‎ها داشته است و با نگاهی به عملکرد اجرایی آن هم می‎توان فهمید برنامه مدونی برای فعالیت‎های خود دارد.

با توجه به رشد صادرات محصولات نانویی در سال‌های اخیر، سراغ دکتر عماد احمدوند، دبیر ستاد ویژه فناوری نانو رفتیم تا عواملی که باعث موفقیت کشور در حوزه فناوری نانو شده است را بررسی کنیم.

ستاد ویژه فناوری نانو برای سال آینده چه برنامه‎هایی دارد تا روند روبه‎رشد کشور در این حوزه حفظ شود؟

از آنجا که برنامه‎ های این ستاد سالانه نیست و به صورت ۱۰ ساله تدوین می‎شود همه اقداماتی که در ستاد نانو انجام می‎شود بر اساس این برنامه بلند‎مدت است.

آبان امسال با ابلاغ ریاست جمهوری مسیر توسعه فناوری نانو تا سال ۱۴۱۲ مشخص شد و پس از این با برنامه تعیین‌شده جدید پیش خواهیم رفت، البته چون روال برنامه‎ها طولانی‌مدت است ، ما آنها را به برنامه‎های سه، چهار ساله تقسیم می‎کنیم تا قابلیت اجرایی داشته باشد.

در سال ۱۴۰۱ چه میزان محصول مبتنی بر فناوری نانو به بازار کشور عرضه شد و شرکت‎های فعال در این زمینه چقدر رشد داشتند؟

تعداد شرکت‌ها تا بهمن ۱۴۰۱، ۳۴۲ مورد بوده است که در حدود ۱۴۲۸ محصول نانویی را به بازار عرضه کرده‎اند. سال گذشته تعداد محصولات ۱۱۱۱‌محصول بوده است. طبق برنامه قرار بود که در طول سال ۱۴۰۱، روزی یک محصول به بازار ارائه شود که تقریبا می‎توان گفت این برنامه هم محقق شده‎است.

میزان صادرات این محصولات به کشورهای خارجی چطور بوده است؟

ما معمولا آمار برآوردی ارائه نمی‌دهیم بلکه براساس آمار و ارقام دریافتی از شرکت‎ها آمار نهایی را اعلام می‌کنیم.

آماری که اکنون در دست داریم به سال ۱۴۰۰ مربوط می‎شود و تا پایان تیر، سال بعد آمار جدید جمع‎بندی و ارائه می‎شود اما به طور کلی می‎توان گفت در سال ۱۴۰۰ حجم بازار محصولات نانو بالغ بر ۲۰ هزار میلیارد تومان بوده که نسبت به سال ۹۹ که در حدود ۱۲ هزار میلیارد تومان بوده، رشد قابل توجهی داشته است. از این حجم بازار تقریبا ۶۰ میلیون دلار مربوط به صادرات بوده که حدود ۷ درصد حجم بازار را تشکیل می‎دهد. به نسبت فضای اقتصادی که در کشور حاکم بوده و رشد صنایع که یا صفر بوده یا منفی، این اعداد خوب است.

بیشترین کشورهایی که محصولات نانو فناوری ایرانی به آنها صادر شده کدام‎ها بوده ‎اند؟

در سال گذشته رکورد صادراتی داشتیم و به ۴۹ کشور محصول ارسال کردیم، بیشترین حجم صادرات به کشورهای عراق، ترکیه و افغانستان بوده است و بعد از آن برخی کشورهای اروپایی و امریکایی هم در مقاصد صادراتی این محصولات بوده‎اند.

رشد محصولات مبتنی بر فناوری نانو و افزایش تعداد مقالات در این حوزه حاکی از این است که ستاد نانو عملکرد دقیق و با برنامه ‎ای داشته است. از نظر شما مهم‎ترین عواملی که باعث این عملکرد مثبت و رو‎به ‎رشد بوده چیست؟

فضای کارشناسی که در ستاد وجود دارد، چه در بین متخصصان و چه در بین کارگزارانی که به‌عنوان مجری طرح‎ها با ستاد همکاری دارند، یکی از علت‎هایی است که باعث پیشبرد کار به صورت تخصصی می‎شود، یعنی اعمال نظرات سلیقه‎ای رخ نمی‎دهد و تصمیمات بر اساس اطلاعات و مستندات گرفته می‎شود. در بسیاری از سازمان‎ها فعالیت‎ها بر اساس سلیقه و علایق مدیر پیش می‎رود اما وجود بدنه کارشناسی قوی در ستاد نانو کمک کرده تا جلوی این اعمال نظرات تا حد خوبی گرفته شود. علاوه بر این در فضای کاری ما همکاران امکان نقد صریح و بحث و گفت‎و‎گو را دارند و از سویی دیگر، تمرکز بر رسالت علمی باعث می‎شود بحث‎های حاشیه‎ای چه از جنس بحث‎های اجتماعی و چه از جنس اختلاف نظرهای سیاسی بیش از حد پررنگ نشود. البته در تمام این حوزه‎ها حتما ضعف‎هایی هم داریم که باید اصلاح شود اما کلیت آنچه برایش تلاش می‌کنیم این‎گونه است. در خیلی از نهادهای دولتی اگر کار خاصی انجام نشود کسی مطالبه‎ای ندارد و شاید امن‎ترین راه این باشد که کاری انجام نشود تا نقد و بحثی هم نباشد اما این ایده ما نیست.

با توجه به این‎که فعالیت‎های ستاد فناوری نانو در سال‎های اخیر، افزایش محصولات مبتنی بر این فناوری را به دنبال داشته آیا برنامه جدی و مشخصی برای درج علامت نانو روی محصولات این حوزه وجود دارد یا اقدام خاصی تا به امروز انجام شده تا مردم را در شناسایی محصولات نانویی با اصالت یاری کند؟

ما برای حل این موضوع تلاش کردیم تا از مسیر هماهنگی با سازمان استاندارد علامت مخصوص نانو داشته باشیم که البته هنوز به سرانجام نرسیده است. قبل از این هم علامت تایید نانو مقیاس را داشتیم که از سوی خود ستاد برای محصولات نانویی صادر می‎شود. برای محصولاتی که جزء نانومتری دارد یا به صورت مهندسی، توان تکرارپذیرشان وجود دارد یا ویژگی متناسب با نانوفناوری در آن به کار رفته باشد، واحد نانو مقیاس ستاد، این علامت را صادر می‎کند. اگر محصول مرتبط با سلامت باشد باید تاییدیه وزارت بهداشت را هم داشته باشد، اگر در حوزه دام باشد، نیاز است تاییدیه سازمان دام و طیور را هم دریافت کند و در نهایت اگر در حوزه سموم و دفع آفات باشد باید از جهاد کشاورزی هم تاییدیه بگیرد. ما این ظرفیت قانونی و حقوقی را هم داریم که هرکسی خواست از عنوان نانو برای محصولش استفاده کند باید تاییدیه لازم را از ستاد بگیرد و اگر این اتفاق نیفتد از نظر قضایی قابل پیگیری است.

در حال حاضر روشی برای رجوع مردم و بررسی نام محصولات نانویی وجود دارد؟

تمام محصولاتی که تاییدیه نانو را هم دارد در سایت nanoproduct.ir درج شده‎اند اما جوراب‌ها و دستمال‌هایی که تحت عنوان نانو در مترو می‌بینیم، چون از مسیر رسمی به بازار ارائه نشده، قابلیت پیگیری جدی ندارد.

بیشترین نمود فناوری نانو در چه حوزه‎‌هایی است؟

ستاد بیشتر در حوزه‎هایی که نیاز به حل مسائل صنعتی دارد وارد می‎شود و تمرکزش بیشتر حل چالش‎های صنایع با فناوری نانو است. در حقیقت در مواردی که فناوری مورد نیاز در کشور وجود دارد اما متقاضی نمی‎تواند ریسک استفاده از محصول جدید را بپذیرد و در تامین منابع اولیه مشکلی دارد دستمان باز است تا کمک کنیم. در مواردی که ظرفیت حل مسائل کشور با فناوری نانو وجود داشته باشد تمام تلاشمان این است که به طور جدی فعالیت داشته باشیم. برای مثال در صنعت پتروشیمی و نیازی که به کاتالیست وجود داشته تلاش کردیم از شرکت‌هایی که در تولید این محصول فعالیت دارند، حمایت کنیم.

در حال حاضر حدود ۵۰ نوع نانوکاتالیست در کشور داریم که به طور کامل در داخل تولید می‌شود و به غیر از بازار خودشان، حدود ۲۰۰ میلیون دلار صرفه‌جویی ارزی را هم برای کشور به همراه داشته‌ است. از سوی دیگر، در زمینه کشاورزی سعی کردیم استفاده از فناوری‎های نانوحباب و پلاسما را توسعه دهیم تا ظرفیت تولید محصولات گلخانه‎ای حدود ۱۵ تا ۳۰درصد افزایش یابد و کیفیت آنها هم ارتقا پیدا کند. با این روش حتی محصولات درجه ۲ به محصول درجه یک تبدیل می‌شود و قابلیت صادرات دارد.

بهبود کیفیت در صنعت با پشتوانه نانو

از سوالاتی که ممکن است درباره تولید محصولات نانویی پیش آید این است که کدام محصولات با این فناوری کیفیت‌شان ارتقا می‌یابد یا کاربردهای بیشتری پیدا می کنند.

در این‌باره از دکتر احمدوند خواستیم تا روند شناسایی نیازهای صنایع و ارتقای کیفیت آنها به کمک فناوری نانو را برایمان شرح دهد و او گفت: «شبکه تبادل فناوری مجموعه‎ای از کارگزاران را در اختیار دارد که هرکدام در حوزه‎ای از صنعت خبره هستند. آنها ضمن ارتباط‎گیری با صنایع کشور و شناختی که از توانایی‎های فنی دانش‎بنیان دارند، می‌توانند با برگزاری نشست‌هایی، نیازهای صنعتی را شناسایی کنند. از طرفی تقاضاهای صنعتی که در سایت مخصوصی مطرح می شود را هم بررسی می‌کنند و در نهایت با توانمندی‌های دانش‌بنیان سعی می‌کنند قراردادهایی را برای حل این نیازها منعقد کنند.»

او با توضیح مثالی ادامه می دهد: « شرکتی را در نظر بگیرید که در تصفیه پساب‎های صنعتی تخصص دارد، از طرفی یکی از صنایع پساب صنعتی تولید می‎کند که شرکت‎‏های داخلی هنوز در تصفیه آن وارد نشده‏اند، می‏توان این دو را برای این که توانایی‎هایشان بر هم منطبق شود، به یکدیگر معرفی کرد.

اگر نیازهایی شناسایی شود که توان حلش در بین شرکت‎های دانش‎بنیان نباشد می‎توان با معرفی این موضوعات به پژوهشگران در دانشگاه‎ها تحقیق و توسعه مورد نیاز برای پاسخگویی به این تقاضاها را هم پیش برد و با ظرفیت‌سازی از دانش روز برای حل مسائل و چالش‎های صنعتی بهره گرفت.»

روزنامه جام جم