اولی فیلمی به کارگردانی سیدفرشاد هاشمی و محصول کانون موسوم به «کانون فیلمسازان مستقل ایران» است که ظاهرا در داخل کشور و حضور بازیگران زن بدون حجاب، جلوی دوربین رفته و دومی هم فیلمی به کارگردانی مشترک علی عسگری و علیرضا خاتمی که بدون دریافت پروانه‌های ساخت و نمایش راهی هفتاد‌و‌ششمین جشنواره کن شده و در بخش نوعی نگاه این رویداد حضور دارد. فصل مشترک این دو سال حضور متوالی پرحاشیه، سکوت و انفعال سازمان سینمایی است که همیشه یک قدم عقب‌تر از هنجارشکنان سینمای ایران است و هشدارها و تلنگرهای رسانه‌ها را هم هیچ می‌انگارد و جدی نمی‌گیرد و پیش از این‌که در این زمینه‌ها علاج واقعه قبل یا دست‌کم هنگام وقوع کند، دیر خبردار می‌شود و واکنش نشان می‌دهد. درست زمانی که کار از کار گذشته و این فیلم‌ها و عوامل آنها به خواسته‌ها و اهداف خود رسیدند و نمایش پرزرق و برق خود را روی فرش قرمز جشنواره کن به پایان بردند.
آیه‌های زمینی از کجا نازل شد؟
آیه‌های زمینی که عنوانش یادآور شعری از فروغ فرخزاد است و قصه‌اش هم به لحاظ مضمونی قرابت‌ها و پیوندهایی با شعر این شاعر دارد و حاوی همان میزان القای یاس و نومیدی است، تنها فیلم سینمایی ایرانی حاضر در یکی از بخش‌های اصلی جشنواره فیلم کن محسوب می‌شود. البته رسانه‌های غربی و حتی برخی رسانه‌های داخلی اصرار دارند از این فیلم به‌عنوان تنها نماینده سینمای ایران در این رویداد نام ببرند اما از آنجا که این فیلم بدون دریافت مجوزهای ساخت و نمایش و طی کردن روال قانونی راهی این جشنواره فرانسوی شده، نمی‌توان این گزاره را تایید کرد و آن را نماینده رسمی سینمای ایران در این رویداد دانست. آن فیلم دیگر یعنی من، مریم، بچه‌ها و ۲۶ نفر دیگر، هم اساسا محلی از اعراب ندارد و تنها در بخش بازار فیلم برای فروش عرضه شده و به هیچ‌کدام از بخش‌های مسابقه اصلی و نوعی نگاه راه پیدا نکرده است. آیه‌های زمینی از میان حدود ۴۰فیلم سینمایی ایرانی که به کن ارائه شدند، برای حضور و رقابت در بخش نوعی نگاه انتخاب شد. مشخصا فیلم‌های دیگری که خواستار حضور در بخش‌های رقابتی کن بودند، نشانه‌های آشکاری از تقابل با نگاه رسمی ایران داشتند. فیلم‌هایی که سازندگان‌شان گمان می‌کردند با فریادهای سیاسی صرف و بدون ظرافت هنری و به‌زعم خود با امتیاز حضور بدون حجاب بازیگران زن، امکان جلب توجه هیات انتخاب جشنواره کن را دارند.
ادامه اهداف سیاسی جشنواره کن
انتخاب آیه‌های زمینی به وضوح انتخابی شیطنت‌آمیز و در راستای اهداف سیاسی و ضدایرانی کن است اما به هرحال فیلم به‌دلیل سابقه یکی از کارگردانش علی‌عسگری (عضو آکادمی اسکار) و حضور بازیگرانی شناخته‌شده و نوع روایت قصه، استانداردهایی برای حضور در بخش نوعی نگاه کن را دارد. آیه‌های زمینی در ۹ اپیزود، موقعیت چند نفر در سنین مختلف را در ایران امروز نشان می‌دهد که زندگی و خواسته‌های‌شان در تقابل با قوانین و ملاحظات جامعه، وضعیتی توامان تلخ و طنزآمیز پیدا می‌کند. درواقع سازندگان فیلم تکه‌های پازل را طوری می‌چینند که مخاطبان با خواست‌های هنجارشکنانه شخصیت‌ها درباره مسائلی چون کشف حجاب و ساخت فیلم با هر موضوع و هر میزان آزادی همذات‌پنداری کنند و توپ را به زمین نگاه رسمی بیندازند. القایی که با چیدمان فیلمنامه و شخصیت‌پردازی‌ها در جهان فیلم اتفاق می‌افتد و خوشایند مخاطبانی که قصد مقابله با قوانین و زندگی ایرانی و اسلامی دارند، قرار می‌گیرد که به‌ویژه در تریبونی چون جشنواره کن به میزبانی کشور متخاصم فرهنگی چون فرانسه، ابعاد بیشتری می‌یابد و چه‌بسا با تایید و تشویق در اختتامیه و اعطای جایزه هم تقویت شود.
انفعال دنباله‌دار سازمان سینمایی
«آیه‌های زمینی» در سکوت خبری و بیخ گوش مسئولان منفعل سازمان سینمایی و ارشاد ساخته شد و حتی وقتی برای اولین بار در ۲۵ فروردین امسال خبر حضور آن در بخش نوعی نگاه جشنواره کن رسانه‌ای شد، باز هم واکنشی از مسئولان سازمان سینمایی و ارشاد ندیدیم. سکوتی که هنوز هم ادامه دارد و احتمالا نهایتا با اتمام جشنواره کن، تنها شاهد واکنشی حداقلی و تشرهای بی‌ثمر درباره توقیف و ممنوعیت فعالیت عوامل و بازیگران فیلم باشیم.
دوباره مصاحبه‌های ضد ایرانی
ابتدا این گمانه‌زنی وجود داشت که سازندگان فیلم تنها به همین حضور چراغ خاموش و روایت ظریف در بخش نوعی نگاه بسنده می‌کنند و نگاه سیاسی و ضدایرانی خود را جار نمی‌زنند و می‌گذارند مخاطبان خودشان با فیلم طرف شوند اما نه‌تنها این مسیر را پیش نگرفتند، بلکه با حضور جنجالی روی فرش قرمز کن و صحبت‌های هنجارشکنانه، آتش این قانون‌شکنی و تقابل را شعله‌ورتر کردند.
علیرضا خاتمی یکی از دو کارگردان فیلم در صحبت‌هایی که پیش از نمایش آن در جشنواره کن داشت، به اغتشاشات ایران در سال گذشته اشاره کرد و گفت: «ما فکر کردیم این غیراخلاقی است که در چنین زمانه‌ای کنار آتش بنشینیم و داستان دیگری تعریف کنیم. ما در آتش بودیم و این نیاز به فرم تازه‌ای از سینما داشت.» سخنانی که نشان از عامدانه‌بودن این آتش‌بازی و آتش‌افروزی از سوی سازندگان آن می‌دهد.
سازندگان فیلم در گفت‌وگو با نشریه ورایتی هم موضع صریح و براندازانه خود را مشخص کردند و «آیه‌های زمینی» را رویارویی شهروندان با تمامیت‌خواهی ساختاری در ایران دانسته بودند. جسارت این اظهارنظرها از سوی کارگردان‌های فیلم، به خاطر حضور و زندگی آنها در خارج از کشور است. بعید بود اگر این دو کارگردان ساکن ایران بودند، این‌قدر صریح زبان می‌گشودند و مواضع سیاسی خود را عیان می‌کردند. درواقع این دو فیلمساز با چنین پشتوانه‌ای، هم نشان دادند نیاز به دریافت مجوز از مجاری قانونی فیلمسازی در کشور احساس نمی‌کنند و هم نشان دادند با این اظهارات سیاسی، نگرانی از بابت ادامه فعالیت‌های خودسرانه خود دارند اما شگفتی و سؤال اصلی درباره وضعیت بازیگران شناخته‌شده فیلم آیه‌های زمینی است که در داخل کشور زندگی و فعالیت می‌کنند.
عواقب ریسک بازیگران چیست؟
علی عسگری در صحبت‌های کوتاهی که پیش از نمایش فیلم در جشنواره کن داشت، گفت: «عوامل سازنده با پذیرش پیشنهاد همکاری در ساخت این اثر متحمل ریسک شدند.» نکته‌ای که واقعا هم باید باعث نگرانی بازیگرانی باشد که جلوی دوربین این فیلم رفتند. تصمیم این بازیگران برای پذیرش بازی در این فیلم، اگرچه می‌تواند اقدامی شخصی تلقی شود اما تبعات آن می‌تواند دامنگیر آثاری باشد که این بازیگران در آنها حضور داشته‌اند.
مجید صالحی یکی از بازیگران آیه‌های زمینی، سال گذشته برای بازی در فیلم دفاع مقدسی شماره ۱۰، سیمرغ بهترین بازیگر نقش اول مرد جشنواره فیلم فجر را دریافت کرد و فیلم «برف آخر» با بازی او هنوز به نمایش عمومی درنیامده است.
گوهر خیراندیش یکی دیگر از بازیگران فیلم هنوز در سینما و تلویزیون ایران فعالیت دارد و حضورش در آیه‌های زمینی، می‌تواند اثر منفی روی کارنامه‌اش بگذارد. فرزین محدث دیگر بازیگر آیه‌های زمینی هم فعالیت مستمری در تئاتر، تلویزیون، شبکه نمایش خانگی (برنامه در حال پخش ارتش سری) و سینما دارد و همین وضعیت درباره او هم صادق است. بهرام ارک به عنوان یکی از بازیگران آیه‌های زمینی هم وضعیت مشابهی دارد و اسم او این روزها به عنوان یکی از فیلمنامه‌نویسان فیلم درحال اکران «ملاقات خصوصی» هم به چشم می‌خورد.
اعلام جنگ به اکران داخلی!
همچنین باید به حضور بازیگرانی چون صدف عسگری و حسین سلیمانی در فیلم آیه‌های زمینی اشاره کرد که هر دو این روزها فیلم «دسته دختران» را در اکران سینما دارند که گویی قصد دارند با این اعمال باعث ایجاد مشکلاتی برای فیلم شوند. به‌ویژه حضور هنجارشکنانه و بدون حجاب و با پوشش نامناسب صدف عسگری روی فرش قرمز ـــ در کنار مورد حضور بدون حجاب هایده صفی‌یاری با فیلمی دیگر روی فرش قرمزـــ که هنوز با هیچ واکنشی از سوی سازمان سینمایی و ارشاد روبه‌رو نشده است. در یکی از دو صحنه‌ای که از فیلم در فضای مجازی منتشر شده، صدف عسگری درحال پاسخگویی در اداره راهنمایی و رانندگی درباره کشف حجاب هنگام رانندگی است. کاراکتر او در فیلم به طعنه به خانم پشت میز می‌گوید: «حالا اومدیم و یه بدبختی روسریش از سرش سر خورد افتاد، اون‌وقت چی؟» خانم مسئول هم جواب می‌دهد: «اگه کسی نخواد سر نمی‌خوره.» باتوجه به وضعیت عسگری روی فرش قرمز کن، باید تاکید کرد خود او خواسته درواقعیت و خارج از جهان فیلم، حجابش سر بخورد، همان‌طور که سازندگان فیلم عامدانه خواسته‌اند این هنجارشکنی‌ها و قانون‌گریزی‌ها را در فیلم آیه‌های زمینی ترویج دهند و به قصد مقابله با فضای رسمی کشور، با نگاهی سیاسی آن را در مجامع سینمایی جهان جار بزنند. واکنش مسئولان ارشاد و سازمان سینمایی به این بازیگوشی‌ها و شیطنت‌ها چیست؟ تا اینجا سکوت و نظاره و دیگر هیچ.
نکاتی که باید مورد توجه قرار گیرد
جریانات ضدفرهنگی در ایران که مدت‌هاست در پی بر هم زدن فضای هنری در کشور هستند و در ماه‌های گذشته تلاش‌های آنها در جهت تحریم جشنواره‌های فیلم کوتاه، حقیقت و فجر به همراه جریان سازی برای عدم استقبال مخاطبان از آثار روی پرده با شکست مواجه شد، با بهره‌گیری از بازیگران داخلی در فیلم‌های معاند با فرهنگ جمهوری اسلامی در تلاشند تا اکران و اقتصاد سینما را در ایران دچار مشکل کنند. این‌که بازیگران داخلی در این فیلم‌ها ظاهر می‌شوند، می‌تواند دلایل مخالفی داشته باشد که از سوءاستفاده تا ناآگاهی از قانون را شامل می‌شود اما این اقدام به طور طبیعی برخی دیگر از آثار سینمایی را دچار مخاطره می‌کند و باعث می‌شود تا این آثار به محاق برود بر همین اساس این موضوع باید از سوی سازمان سینمایی رصد و به بازیگران و عوامل سینمایی گوشزد شود.
با مروری اجمالی بر اعمال قانونی که سال گذشته برای فیلمی همچون برادران لیلا صورت گرفت، شاهد بودیم چنین اقدامات بازدارنده‌ای، تا حدودی جوابگو بودند و همین موضوع باعث شد ادبیات عوامل در مصاحبه‌های جشنواره برلین نسبت به کن تفاوت ذاتی پیدا کند، حالا می‌توان در نظر گرفت که چنین اعمال‌های قانونی می‌تواند برای آینده نیز جوابگو باشد اما با توجه به این‌که فیلمی همچون آیه‌های زمینی از سوی خارج از کشور عرضه شده، نیاز است تا راهکارهای بازدانده جدیدی در نظر گرفته شود.
با توجه به موارد یاد شده، می‌توان به این نتیجه رسید که برخورد با قانون‌شکنان در عرصه سینمایی نیرویی فراتر از سازمان سینمایی کشور می‌طلبد و برای حل این موضوع باید نهادهای نظارتی، امنیتی و قضایی برای آلوده نشدن فضای فرهنگی کشور و مبارزه با هنجارشکنانی که قصد دارند در خارج از کشور چهره پاک سینمای ایران را مخدوش کنند، برخورد قانونی کرد.
در یادداشتی اختصاصی برای جام جم آنلاین مطرح شد
یک کارشناس روابط بینالملل در گفتگو با جامجمآنلاین مطرح کرد
در گفتگو با جام جم آنلاین مطرح شد
در گفتگو با جام جم آنلاین مطرح شد
