تکیه دائمی؛ آرزوی هنر تعزیه‌

مجلس حضرت‌ عباس(ع)

دعوت شده‌ام به پردیس تئاتر تهران که در خاوران واقع است، برای دیدن مجلس شبیه حضرت عباس(ع). این برنامه تحت عنوان «شبیه‌ نور» با حضور تعزیه‌خوان‌های صاحب‌نام تهران در ۲۰شب اجرا و یکی از حرفه‌ای‌ترین گروه‌های محله عودلاجان برای چنین منظوری بر سکوی تعزیه حاضر شده است.هر شب ساعت ۲۰ تعزیه‌ها اجرا می‌شوند و من زودتر از موعد رسیده‌ام و در ورودی پردیس تئاتر تهران با چای و شربت از عاشقان امام‌حسین(ع) پذیرایی می‌شود و مردم از دور و نزدیک برای دیدن تعزیه‌ها می‌آیند. بنابر گفته مدیر پردیس، بعد از چند شب تعداد تماشاگران نزدیک به هزار نفر شده‌اند و این استقبال عمومی از تعزیه اتفاق خجسته و چشمگیری است. خانواده‌ها اکثر بینندگان هستند که گروه‌گروه به هم می‌پیوندند و به سمت فضای باز مختص تعزیه می‌روند. جایگاه سنتی دورتادور سکوی مرکزی به شکل دوار کشیده شده و در جاهایی هم صندلی نهاده‌اند برای نشستن. یک جایگاه ویژه نیز برای معین‌البکا (همان کارگردان و گرداننده تعزیه) بنابر همان سنت قدیمی‌اش تعریف کرده‌اند و گوشه‌ای هم برای نشستن و نواختن گروه موسیقی در نظر گرفته شده است. گویا در این شب ترافیک مانع به‌موقع رسیدن معین‌البکا شده و بنابراین باید مردم را با موسیقی نگه‌دارند و تماشاگران هم می‌آیند و بر جای‌شان می‌نشینند و منتظر اجرا می‌مانند.سرانجام معین‌البکا می‌رسد و گروه شبیه‌خوان می‌آید و گروه موسیقی خلاصه‌ای از شبیه حضرت‌عباس(ع) را از بلندگو تعریف می‌کند و این همان ویژگی تعزیه است با آن‌که مردم از داستان‌هایش مطلع‌اند اما هر بار با جاذبه‌ای به دنبال دیدن یک اجرای غم‌انگیز هستند و برای وقایع کربلا و قهرمان‌هایش اشک و اندوه نشان می‌دهند و این همان سوگی است که باید پای تعزیه اتفاق بیفتد و فرقی نمی‌کند که چندمین باری باشد که این شبیه‌ها را دیده باشی، انگار هرگز تکراری نخواهد شد.

اجرایی با بدعت‌های خوب و بد

اجرای حضرت‌عباس(ع) به‌درستی دارد ترسیم می‌شود و شبیه‌خوانان قابلی چه در مقام اولیاخوان و چه در مقام اشقیا به‌درستی در میدان حضور دارند و نقش‌های اصلی قد بلند و برافراشته می‌نمایند و صداهای شش‌دانگ دارند. شبیه حضرت‌عباس(ع) و شمر یک سر و گردن نیز از دیگران بالاتر می‌نمایند و این گزینه درستی برای اجرای این شبیه‌خوانی است و باید که درگیری اصلی بین این دو باشد. شبیه حضرت‌عباس(ع) خوش‌صداست و بر آواز اندوهبار مسلط است و شبیه‌خوان شمر نیز ذکاوت خود را برای تسلط بر موقعیت نمایان می‌سازد که هرچند در دادن امان‌نامه به حضرت‌عباس(ع) ناموفق است و سرآخر در دشت کربلا شهیدش می‌کنند بی‌آن‌که بدانند او آب را برای کودکان امام‌حسین(ع) به دندان گرفته است.فقط در لحظه‌ای شمر روی سکو جولان می‌دهد و یک امام‌خوان از پایین با او جنگ می‌کند. بنابر توصیه جابر عناصری، استاد مسلم تعزیه سکو برای اولیا باید باشد و اشقیا پایین از آن باید حضور داشته باشند. در ضمن یکی از اشقیا نیزه‌اش را دست چپ گرفته درحالی‌که دو اشقیای دیگر پیشاپیش او نیزه بر دست راست گرفته‌اند و این نیروی تزیینی و سیاهی‌لشکر قدری حضورش ناکوک می‌نماید. به هر تقدیر دیرآمدن معین‌البکا باعث می‌شود او برای پایان ضرباهنگ را تندتر و حتی گوشه‌ای از تعزیه را حذف کند که از لطافت پایانی آن کاسته می‌شود.

تلفیقی از تصویر و تعزیه

ویژه‌برنامه شبیه نور شامل اجرای ۲۰مجلس تعزیه با تلفیقی از تصاویر ویدئویی بود که در پردیس تئاتر تهران روی صحنه رفت. این تصاویر بدون آن‌که تاثیری منفی بر فرم اجرا بگذارد توانست بر جلوه‌بخشی بر این هنر سنتی بیفزاید. نکته‌ای که بی‌شک می‌تواند با اجرای دقیق به این هنر سنتی کمک کند و شرایطی را برای آن فراهم آورد که با رسانه‌های معاصر همگام شود. نکته دیگری که در این ویژه‌برنامه قابل‌توجه بود حضور تعزیه‌خوانانی شناخته‌شده، همچون استاد مرتضی صفاریان (معین‌البکا و مخالف‌خوان)/ استاد محمود معینی (موافق‌خوان)/ استاد رضا حیدری (موافق‌خوان)/ استاد محمد رضایی (موافق‌خوان)/ استاد محمد بخشی‌نیا (مخالف‌خوان)/ استاد ابوالفضل کبابیان (مخالف‌خوان)/ استاد حسن برکتی (مخالف‌خوان)/ استاد عباس صالحی (ترومپت)/ عباس حیدری (ترومپت)/ محمدرضا امینی (مخالف‌خوان)/ شکرا... جعفری (موافق خوان)/ امیر صفری (موافق‌خوان)/ مسعود حجازی‌مهر (مخالف‌خوان)/ مجید ربانی (ترومپت)/ حمزه کاظمی (موافق‌خوان)/ محمدرضا حدادی (موافق‌خوان)/ حسین عقیقی (موافق‌خوان) و جواد مرادی (موافق‌خوان) بود که به اجرای برنامه پرداختند.

مرکز تعزیه

سال‌هاست اهالی هنر تعزیه از نداشتن موزه و مرکزی برای حمایت و اجرای پیوسته تعزیه در یک مکان و جایگاه معتبر دارند انتقاد می‌کنند و هنوز هم پاسخی نگرفته‌اند اما گویا مدیران پردیس تئاتر تهران و سازمان فرهنگی ــ هنری شهرداری تهران بر آن هستند که این آرزو را به‌زودی محقق سازند. در زمان برگزاری مجلس شبیه نور یک خیمه به‌عنوان موزه تعزیه در حاشیه این مراسم راه‌اندازی شده بود که در صورت گسترش تجهیزات و تثبیت مکانی می‌تواند تبدیل به یک موزه ماندگار شود.

شبیه‌خوانی، هنری آوانگارد و پیشرو

امین اشرفی، رئیس پردیس تئاتر تهران در خصوص ایجاد یک تکیه دائمی در این پردیس  به «جام جم »گفت: در تلاش هستیم تا پردیس را به مرکزی شناخته‌شده برای تداوم اجرای نمایش‌های آیینی و سنتی تبدیل کنیم. این اتفاق با تعزیه شبیه نور شروع شده است و امیدواریم طی سال شاهد نمایش‌های دیگر از این نوع باشیم. 
وی همچنین در خصوص تفاوت و تشابه نمایش‌های آییین و سنتی افزود: این دو شاید اشتراکات زیادی در فرم داشته باشند اما تعزیه یا شبیه‌خوانی، هنری به‌شدت آوانگارد و پیشرو است و همین باعث می‌شود در نگاه مدرن و پست‌مدرن جایی برای ارائه و نمایش داشته باشد. تعزیه با باورهای مذهبی مردم ارتباط نزدیکی دارد، بنابراین در ایجاد اشتراکات شبیه‌خوانی با تئاتر و تلفیق هنر سنتی و تکنیک نمایشی مرز باریکی وجود دارد، رعایت این مرز برای ازدست‌ندادن مخاطبان و در کنار آن اضافه‌کردن مخاطبان فنی هنر نمایشی و موسیقی در کنار هم باید آن‌را رعایت کرد. همچنین باید به این نکته نیز توجه داشت که نباید سنگینی تکنیک و فنون نمایشی زیاد شود که عامه‌فهمی را از شبیه‌خوانی بگیرد.اشرفی همچنین با بیان این‌که هرشب به‌طور متوسط شاهد حضور بیش از ۵۰۰ نفر از مخاطبان تعزیه بودیم، اظهار کرد: تصور ما پیش از اجرای این تعزیه این بود که در طول هفته به‌دلیل این‌که مردم با خستگی ناشی از کار روزانه روبه‌رو هستند مخاطبان کمی داشته باشیم و دو روز پایانی هفته مخاطبان‌مان بیشتر است اما این تصور اشتباه بود، چراکه با گذشت زمان متوجه شدیم این موضوع در علت حضور مردم چندان موثر نیست و علاقه‌مندان این هنر نمایشی ــ مذهبی در هر شرایطی زمان‌بندی خود را برای حضور دارند. به‌طورکلی باید اذعان کرد اجرای ۲۰ شب مجلس تعزیه به‌نوعی فرصتی شد برای تبلیغات دهان‌به‌دهان تا مردم، اعضای خانواده، دوستان و آشنایان‌شان را به تماشای تعزیه توصیه یا دعوت کنند. اگرچه در معرفی تعزیه شبیه نور نمی‌توان از نقش رسانه‌های جمعی و شبکه‌های اجتماعی به‌سادگی گذشت و حمایت مدیران این رسانه‌ها کمک بزرگی در معرفی و حمایت از این هنر و نمایش آیینی ــ مذهبی نزد مردم است.وی تأکید کرد: با هدف افزایش جذابیت تماشای تعزیه شبیه نور، ضمن تاکید بر سنتی بودن این هنر نمایشی، سعی کردیم در اجرای آن از کمی تنوع، نوآوری در فرم و استفاده از تکنولوژی‌های روز بهره ببریم به گونه‌ای که در اصالت تعزیه‌خوانی تغییری ایجاد نشود. با این‌که اجرای تعزیه شبیه نور در نوع خود اولین تجربه این مکان هنری بود، اما با عنایت اهل‌بیت(ع) و حضور مردم از استقبال خوبی برخوردار شد. همین موضوع ما را درخصوص اجرای این سبک از نمایش‌ها و همچنین اختصاص مکان مشخص به این هنر و نمایش آیینی ــ مذهبی به‌عنوان یک پاتوق امیدوارتر کرد. از رادیونمایش هم تشکر می‌کنم که طی ۲۰شب این برنامه را برای مخاطبان رادیو پوشش کامل داده و پخش کرده‌ است.اشرفی در پایان گفت: تلاش می‌کنیم با تبیین برنامه‌های متفاوت در این مجموعه، پیشرفت قابل‌ملاحظه‌ای را شاهد باشیم و بتوانیم با حرکتی مداوم و پیوسته این مجموعه را به جایگاه واقعی آن نزدیک کنیم.