رقص خاک و فیروزه

در صفحه زیر آسمان وطن درضمن این‌که عهدمان راباخوانندگان تجدید می‌کنیم وشعر معروف شیخ‌بهایی را دوباره به یاد می‌آوریم: این وطن، مصر، عراق و شام نیست/ این وطن جایی است کو را نام نیست، تلاش می‌کنیم تا نوری بر زوایای ــ برای ما ــ ناشناخته فرهنگ، هنر و تمدن جمهوری‌آذربایجان بیندازیم.مثال‌های فراوانی نشان می‌دهد که در خاورمیانه و شبه‌قاره هند، به‌ویژه در میان حکمرانان ترک، این فرهنگ وجود داشت که آرامگاه‌هایی برای همسران‌شان با معماری خاصی ساخته شودواین موضوع به‌صورت یک سنت در معماری به‌جا مانده است. اگر حاکمان، جنگ‌سالاران یا افراد ثروتمند، هزینه‌هایی صرف کردند تا همسران عزیزشان را جاودانه کنند، معماران نیزتلاش می‌کردندتابه این عشق بزرگ، در اشکال معماری روح بدمند. در سرزمین آذربایجان، عراق، ایران، ترکیه، آسیای‌مرکزی و...بسیاری از آرامگاه‌ها با نام‌های زنان وجود دارد.درمیان آنها، مقبره بناشده بر قبر حکمرانان زن معروف خاورمیانه نظیر همسر ترک هارون‌الرشید، زبیده‌خاتون؛ همسر شمس‌الدین ایدلگز، مومنه خاتون؛ همسر خان هولاکو، قوتای‌خاتون؛ دختر آرگون‌خان ایلخانی،میری‌خاتون؛همسر تیمورگورکانی، بی‌بی‌خانوم؛ همسر شاه‌اسماعیل اول صفوی، تاجلی‌خاتون و... یافت می‌شود؛ اما بزرگ‌ترین و معروف‌ترین نماد معماری در این زمینه، تاج‌محل در آگرای هند است.در این میان در منطقه آذربایجان یکی از این مقبره‌های معروف، آرامگاه قوتای‌خاتون در اطراف نخجوان است. این نام در منابع عربی و ازجمله کتیبه بنا قودی و درمنابع انگلیسی،گودی(Gudi) ثبت شده است. این بنا بین سال‌های ۱۳۳۵تا۱۳۳۸میلادی توسط حاکم ایلخانی ابوسعید بهادرخان برای جهان قوتای‌خاتون ساخته شد.این آرامگاه در منطقه روستایی قره‌باغلر به افتخار یک زن ــ قوتای‌خاتون،همسر بنیان‌گذار دولت ایلخانان هولاکوخان ــ نوه‌ امپراتور مشهور چنگیزخان ــ ساخته شد. روستای قره‌باغلر در منطقه شارور، در۴۰کیلومتری شمال‌غرب شهر نخجوان واقع شده است. طبق منابع تاریخی نوشته‌شده، قره‌باغلر یکی از شهرهای باستانی آذربایجان بوده و به‌عنوان یکی از مراکز مهم برای مسیرهای کاروان‌ها در منطقه، در فعالیت‌های تجاری بین‌المللی شرکت فعالی داشته است. این شهر کیفیت معماری و هنری بسیار بالایی دارد ومجموعه ساختمان‌های باقیمانده تاییدگر این گزارش است. مجموعه قره‌باغلر شامل دو مناره گرد منسوب به قرن۱۲میلادی وبرج مزار قوتای‌خاتون منسوب به قرن شانزدهم است. باقیمانده‌های یک ساختمان مذهبی هم بین مناره‌ها و مزار قرار دارد.فضای داخلی مزار قوتای‌خاتون، مانند مزار مومنه‌خاتون، از دو اتاق که یکی بالاتر از دیگری قرار دارد، تشکیل شده و اتاق کوچک پایین به‌عنوان یک سردخانه استفاده می‌شده است.سطح بدن استوانه‌ای مزار قوتای‌خاتون با ۱۲ نیم‌استوانه محکم، به‌صورت «چین‌هایی» که با پوشش بلوک آجر الگوسازی شده‌اند، پیچیده شده است. در ترکیب آجرها و سطح برج به رنگ آبی‌فیروزه‌ای، شبکه‌ای متشکل ازمربع‌های بزرگ با نقش‌های متن‌های دینی تکرار شده است ــ «لااله‌الاا... محمد رسول‌ا... صلى‌ا...علیه و سلم». این الگو روی پوششی با چهارچوب گسترده نقش‌آمیزی 
شده است.چهار درقرارداده‌شده درمحورهای اصلی به اتاق قبه‌ای ۱۲ضلعی دسترسی دارند. این درها به‌طور یکسانی در چهارچوب مستطیلی بلندی قرار گرفته‌اند و با سقف‌های کم‌عمق مقرنسی پوشیده از موزاییک کاشی با نقش‌های اسلیمی گلدار تزیین شده‌اند. ورودی شمالی با گنبدی که دارد متمایز می‌شود و دارای یک نشان کتیبه‌ای است.سطح خارجی آرامگاه به‌طور کامل با الگوی کاشی قرمز و فیروزه‌ای پوشیده شده است که شامل نام‌های خدا، پیامبر(ص) وحضرت‌علی(ع) به سبک کوفی است.یک کتیبه‌ وسیع از نوشته‌های کوفی زیر سقف مقرنس قرار دارد که با کتیبه‌های باریک با طرح‌واره‌های زنجیر احاطه شده است. به‌جز ۱۲ تاقچه بلند روی دیوارهای آن که توسط ستون‌ها جدا شده‌اند، داخل آن امروزه خالی از تزیین است.باقیمانده دیوارهای دروازه آرامگاه نشان می‌دهد که این یک بنای مستطیلی با ابعاد ۱۵متر در۱۹متر در سطح خارجی بود که به چندین اتاق تقسیم شده بود. گنبد ورودی آن با دو مناره همراه بوده که پایه و ستون پایین آنها تنها بخش‌های باقیمانده از ساختار اصلی است. سه اتاق اطراف دروازه در نیمه دوم قرن بیستم بازسازی شدند. مناره‌های دوقلو با کابل‌های فولاد تقویت وهنگام بازسازی با شیشه پوشیده شدند. دوآثار منحصربه‌فرد از معماری یادبود، مومنه‌خاتون و قوتای‌خاتون، بالای قبر این زنان ساخته شده است. مومنه‌خاتون، همسر سلطان سلجوق طغرل دوم (۱۱۳۵ ــ ۱۱۳۲میلادی) که پس از فوت همسرش، با بنیان‌گذار دولت آتابای آذربایجان شمس‌الدین ایدلگز (۱۱۷۵ ــ ۱۱۳۶) ازدواج کرد. او که در کاخ اعتبار و تأثیر بسزایی داشت، به‌عنوان مشاور شمس‌الدین آتابای تا پایان عمر خود تأثیرات بسیاری داشت و به صعود قدرت او کمک کرد. قوتای‌خاتون، همسر هولاکو خان (۱۲۶۵ ــ ۱۲۵۶)، حتی پس از فوت همسرش در کاخ ایلخانی تأثیری بزرگ داشت و دارای دارایی‌های بزرگی بود. هر دو زن که همسر موردعلاقه همسران خود بودند، نقش فعالی در زندگی سیاسی داشتند. بنابراین، به نظر طبیعی است که آثاری به هدف یادبود آنها ساخته شده باشد. 

منابع:
- اصلان‌آپا، اکتای. ۱۳۵۸. کریم و آثار ترک در آذربایجان. استانبول: چاپخانه بها،۸۴ ــ ۹۲.
-آیوازیان، آرگام. ۱۳۶۷. آثار تاریخی نخجوان. دیترویت: انتشارات دانشگاه وین،۹۰ ــ ۹۲.
-فاتولایف،اس.اس.ور.اس.باباسوف.۱۳۸۴.«معماری».وبسایت‌خانه‌آذربایجان. http://www.azmaison.fr/az/index_az.shtml?language=۲;section=۴;section۲=۴. [دسترسی در تاریخ ۲ نوامبر ۲۰۰۵]
- گینک، کالوری و ایلونا تورانسزکی. ۱۳۵۸. آذربایجان: مساجد، برج‌ها، کاخ‌ها. بوداپست: انتشارات کوروینا، ۴۳ ــ ۴۱.
- میشل، جورج (ویراستار). ۱۳۷۴. معماری جهان اسلامی: تاریخ و معنای اجتماعی آن. لندن: تامز و هادسون، ۲۵۹.
- «پروژه حمایت از میراث فرهنگی آذربایجان». وبسایت بانک جهانی.
-http://web.worldbank.org/extenal/projects/main?pagePK=‌۶۴۲۸۳۶۲۷&piPK= ۶۴۲۹۰۴۱۵&theSitePK=۴۰۹۴۱&menuPK= ۲۲۸۴۲۴ & Projectid=P۰۵۸۹۶۹. [دسترسی در تاریخ ۲۶ اکتبر ۲۰۰۵]

گردآوری و ترجمه:نرگس محمدی‌نجات