چون غرض آمد، هنر پوشیده شد

این امر بیش ازهرچیز بلوغ علمی وروش‌شناختی علم افکارسنجی درایران ودقت واعتبار پیمایش‌ها، نظرسنجی‌ها و افکارسنجی‌های انجام شده از سوی مؤسسات معتبر را به اثبات رساند و در مقابل بر نظرسازی‌های مؤسسات بی‌هویت خارج‌نشین که بدون رعایت اصول و موازین علمی، روش‌شناختی و اخلاق حرفه‌ای مدعی نظرسنجی از مردم ایران بودند، مهر ابطال زد. به گزارش روابط عمومی مرکز تحقیقات صداوسیما‌ اما آنچه‌ به جای این موفقیت بزرگ، در روز پس از برگزاری انتخابات در فضای مجازی برجسته شد، انتشار ناشیانه و نابهنگام یک نمودار مقایسه‌ای از پیش‌بینی‌های مراکز مختلف افکارسنجی در مورد میزان مشارکت در انتخابات بود. این اقدام قبل از اعلام رسمی میزان مشارکت از سوی وزارت کشور، هیچ‌گونه توجیهی نداشت ضمن آن که در این نمودار مقایسه‌ای به پیش‌بینی‌های انتخاباتی برخی مراکز افکارسنجی مهم کشور از‌جمله مؤسسه خرد و جامعه، دانشگاه جامع انقلاب اسلامی(بسیج)، مرکز آرا و پژوهشگاه فرهنگ و هنر و ارتباطات و... هیچ‌گونه اشاره‌ای نشده بود. نحوه تنظیم این نمودار و نظام نشانگانی حاکم بر آن هم سعی داشت که این نکته را القا کند که پیش‌بینی صدا و سیما با واقعیت فاصله دارد. این‌گونه تعجیل و ابتنا بر اقوال غیر‌رسمی میزان مشارکت، بیش از آن‌که تلاشی علمی و دلسوزانه در نظر گرفته شود، بیانگر تداوم و ابرام بر «پروژه» تخریب وجهه صدا و سیما از سوی برخی نهادها و نشریات است و «پروژه بگیران‌» این بار بدون آگاهی از فرآیندها و سازوکارهای افکارسنجی در صدا و سیما و نحوه و گستره انتشار یافته‌ها و نتایج آن، تفاوت بسیار اندک در پیش‌بینی مرکز تحقیقات را دستاویزی برای تخطئه سازمان قرار داده‌اند. در تبیین این مسأله ذکر چند نکته ضروری است:

۱- مراکز افکارسنجی معتبر و شناخته شده در ایران، هیچ‌گاه به دنبال رقابت وهماوردی نبوده‌اند وهمواره تلاش کرده‌اند با همکاری و هم‌افزایی دیده‌بان افکار عمومی ایرانیان باشد و در این راه با تبادل اطلاعات، تجربیات و دستاوردها به توسعه و بالندگی علم افکارسنجی و پیمایش‌های اجتماعی کمک کنند. 

۲- نظرسنجی، افکارسنجی و پیمایش‌های اجتماعی مبتنی بر علم آمار و احتمالات هستند. بر این اساس افکارسنجی علم پیش‌بینی است، نه پیشگویی. بدیهی است که در علوم اجتماعی و انسانی نمی‌توان از قطعیت سخن گفت. به‌ویژه در حوزه افکار عمومی که اولین و مهم‌ترین ویژگی آن متغیر بودن و تحول‌پذیری است. این ویژگی در ترکیب با پیچیدگی‌های سنتی افکار عمومی در ایران، پیش‌بینی را با چالش‌های جدی مواجه می‌کند. به همین دلیل است که برخی مراکز افکارسنجی داخل و خارج از کشور برای پیش‌بینی خود حاشیه خطا تعیین می‌کنند؛ به‌طور مثال یکی از مراکز افکارسنجی در پیش‌بینی خود ۴۱ ± ۲ را اعلام کرد. یعنی میزان مشارکت می‌تواند در بازه ۴ درصدی از ۳۹ تا ۴۳ درصد اتفاق بیفتد. یا مرکز دیگری نتیجه نظرسنجی تلفنی خود در بهمن ماه را ۴۰.۸درصد در بازه ۸ درصدی از ۳۶ تا ۴۴ درصد اعلام کرد. بر این اساس انتظار از مراکز افکارسنجی برای پیش‌بینی دقیق یا اصطلاحا «نقطه‌زنی» انتظاری غیر‌منطقی و غیرعلمی و خارج از چارچوب علم آمار و احتمالات است و با روح حاکم بر علوم اجتماعی و انسانی سازگار نیست. 

۳- مرکز تحقیقات صدا و سیما، نظرسنجی‌های انتخاباتی را از سال ۱۳۷۵ شروع کرده و از پیشگامان این حوزه به شمار می‌رود و نتایج برآورد این مرکز از میزان مشارکت و رأی نامزدها در ادوار مختلف همواره دقیق بوده و «نظرسنجی‌های انتخاباتی صدا و سیما» به یک برند ملی تبدیل شده است. توسعه و تعمیق الگوهای روش‌شناختی منطبق بر ویژگی‌های بومی و فرهنگی جامعه ایران نیز مورد توجه این مرکز بوده است، به طوری که در توسعه و اجرایی شدن روش «محلی - میدانی» که اکنون در اکثر مراکز افکارسنجی اجرا می‌شود، سهم اصلی را داشته است. در این دوره از انتخابات تمرکز بر توسعه نظرسنجی‌های تلفنی بود. نتایج نظرسنجی تلفنی در دوره‌های قبلی انتخابات حاکی از خطای زیاد به‌دلیل پیچیدگی جامعه ایران بود. از این رو در این دوره از انتخابات، مرکز تحقیقات کارآزمایی نظرسنجی‌های تلفنی را همزمان با نظرسنجی‌های میدانی در دستور کار قرار داد تا بتواند با مطالعات دقیق، اعتبار نظرسنجی‌های تلفنی را در انتخابات بیازماید و در این حوزه به تعمیق روش‌های نظرسنجی کمک کند. از قضا، هر دو داده منتشر شده در فضای مجازی در تاریخ‌های ۷ و ۱۰ اسفند مربوط به نظرسنجی‌های تلفنی مرکز تحقیقات صدا و سیما بودند. با این حال نتایج نشان دادند که نظرسنجی‌های تلفنی نیز می‌توانند به شرط رعایت همه اصول، شیوه مناسبی برای افکارسنجی در ایران به شمار آیند. 

۴- مرکز تحقیقات صدا و سیما در طول یک ساله منتهی به انتخابات ۱۱اسفند۱۰ موج نظرسنجی میدانی و ۸ موج نظرسنجی تلفنی انجام داد. همه این نظرسنجی‌ها بیانگر سیر صعودی میزان مشارکت به ویژه در یک هفته منتهی به انتخابات بود. طبق یافته‌های آخرین نظرسنجی میدانی مرکز تحقیقات صدا و سیما که در تاریخ ۷، ۸ و ۹ اسفند ماه (دو روز قبل از برگزاری انتخابات) با نمونه حدود ۱۵ هزار نفری در مراکز استان‌ها، شهرهای کوچک و روستاها انجام شد، میزان مشارکت قطعی مردم کشور ۳۸.۱درصد بود که با استفاده از تقاطع‌گیری با سایر متغیرها و محاسبه سری زمانی، میزان مشارکت در روز انتخابات ۴۱.۷درصد برآورد و روز پنج‌شنبه ۱۰اسفندماه به‌طوررسمی به مراجع ذی‌صلاح اعلام شد. مقایسه این عدد با میزان واقعی مشارکت بیانگر پیش‌بینی با خطای ۰.۷درصد (کمتر از۱درصد) از سوی مرکز تحقیقات صداوسیماست. 

۵- مرکز تحقیقات صدا وسیما به‌عنوان دیده‌بان رسانه ملی  بنا به مأموریت سازمانی خود سالانه ده‌ها نظرسنجی تلفنی و میدانی در سراسر کشور در موضوعات مختلف سیاسی، اقتصادی، فرهنگی و اجتماعی انجام می‌دهد و نتایج این نظرسنجی‌ها را بلافاصله در اختیار مراجع ذیصلاح قرار می‌دهد. البته در مورد انتشار یافته‌های نظرسنجی‌ها از جمله نظرسنجی‌های انتخاباتی، ممکن است این سؤال پیش بیاید که چرا این یافته‌ها و نتایج منتشر نمی‌شوند یا انتشار آنها به بعد از برگزاری انتخابات موکول می‌شود. اگرچه این انتظار و خواسته به حقی است اما شاید مهم‌ترین دلیلی که مانع انتشار این یافته‌ها و نتایج می‌شود، نگرانی از عملیات روانی و سوء‌استفاده دشمنان نظام و کشور است. اگر بپذیریم که اکنون در یک جنگ تمام‌عیار شناختی و ادراکی قرار داریم و نظام رسانه‌ای دشمنان عملیات سنگینی را برای تأثیرگذاری بر افکار عمومی ایرانیان تدارک دیده‌اند، همانند جنگ فیزیکی، دادن اطلاعاتی که ممکن است مورد سوء‌استفاده دشمن قرار گیرد، به صلاح و صواب نخواهد بود. 
در پایان ذکر این نکته ضروری است که تقلیل کارکردها، سودمندی و اثربخشی نظرسنجی‌های انتخاباتی به برآورد میزان مشارکت یا رأی نامزدها، به معنی نادیده گرفتن این ظرفیت عظیم در مطالعات و پژوهش‌های اجتماعی - سیاسی است. نظرسنجی‌های انتخاباتی از دو جهت حائز اهمیت ویژه و منحصر به‌فرد هستند: اول آن‌که آگاهی از نظرات، دیدگاه‌ها، نگرش‌ها، اولویت‌ها و نیازهای مردم در زمان منتهی به انتخابات زمینه را برای تدوین سیاست‌ها و راهبردهای انتخاباتی در سطح ملی و منطقه‌ای- محلی فراهم می‌کند و دوم این‌که سنجش میزان تمایل مردم به مشارکت، گرایش‌ها، کنش‌ها و رفتار رأی‌دهی مردم، به مسئولان، قدرت پیش‌بینی می‌دهد و به بازنگری و اصلاح جهت‌گیریی‌های حاکمیتی و رسانه‌ای کمک می‌کند. ضمن آن‌که بررسی‌های روندی و بهره‌گیری از روش‌هایی مثل فراتحلیل و فراترکیب، کشف و شناخت الگوهای کنش سیاسی- اجتماعی مردم ایران را تسهیل می‌کند و برنامه‌ریزی‌های میان‌مدت و بلند‌مدت را امکان‌پذیر می‌سازد. درهرصورت، غباراین فرصت‌طلبی‌ها و بد اخلاقی‌ها فرو خواهد نشست و آنچه‌ پایدار خواهد ماند تجربیات ارزشمند و دستاوردهای علمی مراکز افکار‌سنجی معتبر است که نتیجه آن، بالندگی علم افکارسنجی در کشور و توسعه و تعمیق الگوهای روش‌شناختی بومی است. در ورای این هیاهوها، مرکز تحقیقات صدا و سیما همچنان با تمام توان همت و اهتمام خود را مصروف رشد و تعالی پژوهش و پیمایش در ایران اسلامی خواهد کرد و همواره قدردان تلاش‌های خالصانه همه پژوهشگران این حوزه، به‌ویژه همکاران فعال در مراکز افکارسنجی معتبر‌ کشور خواهد بود.