محمدعلی صمدی، پژوهشگر حوزه دفاع‌مقدس کارشناسی این برنامه را در شبکه مستند بر عهده دارد، مهدی بختیاری نیز آن را با تهیه‌کنندگی مصطفی فتاحی اجرا میکند.حالا که فصل سوم برنامه در مرحله پیش‌تولید قرار دارد، با این دو گفت‌وگو کردیم تا جزئیات بیشتری درباره رویکرد برنامه در سری جدید آن بدانیم.
مرور سال‌های دفاع‌مقدس در کردستان
«مثبت نگاتیو» روایت خطی از اسناد با جزئیات کمتر ذکرشده درباره تاریخ دفاع‌مقدس در تلویزیون را در دستورکار قرار داده و امیدوار است بتواند در فصل سوم ادامه وقایع دفاع‌مقدس راروایت کند وپاسخی به شبهات مطرح‌شده در این خصوص بدهد. محمدعلی صمدی در گفت‌وگو با جام‌جم درباره موضوع محوری این فصل بیان میکند: در این فصل بیشتر دفاع‌مقدس در کردستان بررسی می‌شود؛ ادامه جنگ از سرنگونی بنی‌صدر تا عملیات بدر مورد بررسی قرار می‌گیرد، به اضافه بررسی نقشه‌های عملیات‌ها و تبیین جغرافیایی مسائل مربوط به آنها.با توجه به این‌که در ۱۰۸ قسمت دو فصل گذشته وقایع جنگ تا دی‌ماه ۱۳۵۹ بررسی شده، به نظر می‌رسد برای پرداختن به دفاع‌مقدس تا پایان آن، تعداد قسمت‌های زیادی مورد نیاز باشد. از صمدی در این‌باره می‌پرسیم که پاسخ می‌دهد: تصورمان این بود که در ۵۰ قسمت فصل اول کار تمام خواهد شد اما خیلی دامنه پیدا کرد و به فصل دوم کشید. در فصل دوم هم تازه پنج ماه اول جنگ را مورد بررسی قرار داده‌ایم. البته ویژه‌برنامه‌هایی هم (حدودا۱۰برنامه) برای شهیدان چمران، بروجردی، همت، عملیات طوفان‌الاقصی و... داشتیم. در واقع با هر موضوعی مواجه می‌شدیم دامنه اطلاعاتی که به دست‌مان می‌رسید، افزایش پیدا می‌کرد و وارد جزئیات بیشتر می‌شدیم. برای همین خیلی نمی‌توانم تخمین بزنم چند فصل دیگر طول می‌کشد. امیدواریم بتوانیم دو فصل دیگر تا انتهای جنگ داشته باشیم. با توجه به روند متفاوتی که مثبت نگاتیو تابه‌حال داشته از مهدی بختیاری، مجری برنامه می‌پرسیم در فصل جدید قرار است شاهد چه اتفاقات جدیدی باشیم؟ وی پاسخ می‌دهد: فصل جدید از دو جهت می‌تواند متفاوت باشد؛ یکی از لحاظ محتوا و دیگری از نظر فرم و شکل کار. در مورد فرم و شکل کار منتظریم تا ببینیم چه چیزی مدنظر دوستان کارگردان و تهیه‌کننده است اما در بحث محتوایی، همان روند فصل قبل را ادامه می‌دهیم. قرار بود در فصل اول در ۵۲، ۵۳ قسمت به این بحث بپردازیم، ولی با ورود به کار دیدیم جزئیات تاریخی ماجراهای جنگ زیاد بود که تا آخر فصل دوم که تمام شد، فقط توانستیم تا دی‌ماه ۱۳۵۹، یعنی چند ماه اول جنگ را نشان دهیم. به همین دلیل همین شکل، یعنی ورود باجزئیات به موضوعات بر اساس یک روال تاریخی با زمانبندی مشخص ادامه خواهد داشت. وی ادامه می‌دهد: برآورد اولیه ۵۳ قسمت بود؛ منتها بعداً و البته چون جذابیت وجود دارد و مخاطب هم استقبال میکند و واقعا ناگفته‌های زیادی هم هست، بنا بر این شد تا جایی که می‌توانیم از چیزی رد نشویم و همه اتفاقات را با همین جزئیات بیان کنیم؛ البته هیچ‌کس نمی‌تواند بگوید من می‌توانم تمام جزئیات جنگ را حتی در یک برنامه هزار قسمتی هم بیاورم؛ چون روایت‌ها بسیار مختلف است. سعی کرده‌ایم عمده مطالبی که گفته می‌شود، یعنی بالای ۹۰ درصد آن بر اساس منابع موجود باشد؛ یعنی آنها را هم از کتاب‌ها و اسنادی که ارتش و سپاه منتشر کرده‌اند و هم براساس خاطراتی که از افراد مختلف به‌جا مانده آورده‌ایم و خیلی جاها هم ممکن بود خاطرات یا اظهار‌نظرهای افراد حاضر در جنگ با هم متناقض باشد که یکی از جذابیت‌های کار هم همین است که ما سعی در استفاده از همه نگاه‌ها، خاطرات و اسناد داشته‌ایم.
یادی از شهدا
همان‌طور که اشاره شد در این برنامه تا امروز از شهیدان بنامی یاد شده است. صمدی درباره این‌که در فصل سوم و با پرداختن به خطه کردستان در دفاع‌مقدس از چه شهدایی یاد خواهد شد، می‌گوید: برنامه درباره شهدا نیست. اما درباره کردستان که صحبت کنیم حتما باید از شهدایی همچون ناصر کاظمی، محمود کاوه، علی قمی، طیاره، سعید گلاب و دیگر کسانی که در جبهه غرب فعال بودند و شالوده سبک رزمی ما را در جبهه غرب پایه‌گذاری کردند، بگوییم. این بخشی از جنگ ماست؛ البته چون تمرکز جنگ ما در جبهه جنوب بوده، به‌ناچار بیشتر به جبهه جنوب معطوف خواهیم بود.
برنامه مهمان‌محور نیست
در برخی قسمت‌های برنامه در فصل‌های پیشین شاهد حضور مهمانانی بودیم که روایتی تازه از دفاع‌مقدس داشتند. صمدی در ادامه توضیح می‌دهد: برنامه در۱۰۰قسمت گذشته چندان مهمان‌محور نبود. شاید سه، چهار مهمان به صورت ویژه در برنامه حاضر شدند. در فصل‌های جدید بناست بیشتر به سراغ مهمان برویم، اما همچنان برنامه مهمان‌محور نیست. شاید کارشناس ثابت دیگری در بعضی قسمت‌ها از میان راویان، شاهدان عینی و مطلعان دفاع‌مقدس پیدا کنیم، اما بنای ما حضور چهره‌های متعدد نیست. نوع روایت به‌گونه‌ای نیست که با چهره‌های متعدد بتوان تاثیرگذاری آن را بیشتر کرد.پس اگرهم در خدمت چهره‌ای باشیم سعی می‌کنیم چند قسمت حضور داشته باشد تا بتواند حق مطلبی که دارد را ادا کند.بختیاری هم در این‌باره می‌گوید: خیلی‌ها از ما خواسته بودند که مهمان‌های مختلفی به برنامه دعوت شوند، اما این شکل مدنظر ما نبود و قرار بود آقای صمدی موضوعات را به صورت تاریخی با جزئیات و براساس منابع جلو ببرند و سؤالات و بحث‌هایی که پیش می‌آید توسط مجری پرسیده شود؛ ولی در بعضی از قسمت‌های قبل به دلایلی از بعضی مهمان‌های دیگر هم به صورت مقطعی و ویژه دعوت کردیم. بعید می‌دانم این روند تغییر خاصی داشته باشد. استفاده بیشتر از تصاویر یا فیلم‌های آرشیوی در قسمت‌های بعدی را هم در نظر داریم؛ چون در قسمت‌های قبل فقط در حد دو، سه دقیقه از فیلم استفاده می‌شد و احتمالا این‌بار بیشتر از منابع تصویری استفاده می‌کنیم.
نقد بدون سانسور
این برنامه از ابتدا تلاش می‌کرد فراتر از روایت‌های حسی، به شبهات مطرح‌شده درباره برخی سیاست‌ها و عملیات‌های دفاع‌مقدس پاسخ دهد و اگر نقدی نیز وارد بود، بیان کند. صمدی درباره این روند می‌گوید: از اول همین بنا را داشتیم که روایت متفاوتی ارائه دهیم. شاید دلیل این‌که برنامه میان مخاطبان خاص و تخصصی دفاع‌مقدس خیلی دیده شد همین باشد. از ابتدا همین بنا را داشتیم و در ادامه نیز همین خواهد بود. کنار نقاط‌قوت، ایرادات را هم گفتیم. تلویزیون هم منع و سانسوری در این‌باره نداشته است. صدا‌ها و تصاویر پخش‌نشده در «نگاتیو» را دیدیم و مخاطبان منتظر هستند، بدانند آیا باز این ناگفته‌هاوناشنیده‌ها را در فصل جدید شاهد خواهند بود. بختیاری می‌گوید: با‌وجود این‌که چند سال ازجنگ گذشته وخیلی هم راجع‌به آن گفته وکار شده است اماهمچنان ناگفته‌ها و جزئیات زیادی دارد که مخاطب اصلا با آن آشنا نیست؛ نه‌تنها درفیلم، بلکه حتی در روایت برخی از مقاطع جنگ هم همین‌طور است. متأسفانه در قسمت‌های قبل به‌دلیل فرم و زمانبندی خاصی که داشتیم، نتوانستیم چندان از تصاویر استفاده کنیم. شاید یکی دیگر از دلایل هم این بود که همزمان با مثبت‌نگاتیو، برنامه‌های نگاتیو هم پخش می‌شد که محوریت‌شان بیشتر فیلم‌ها و تصاویری بود که کمتر دیده‌شده یا اصلا دیده نشده بود. برای این‌که خیلی به آن شبیه نشود و از آن متفاوت باشد و چون برنامه گفت‌وگومحور است، کمتر از آنها استفاده شد اما درهمان قسمت‌های قبل، حداقل ازعکس‌ها بیشتراستفاده کردیم که بسیار موردنظر مخاطب بود؛ خصوصا فکر می‌کنم در قسمت جدید استفاده بیشترازنقشه‌ها راداشته باشیم که برای مخاطب بسیارجذاب‌تر است ودرفهم ماجرا هم به او کمک میکند.
تشریح یک آفت
سال‌هاست در برنامه‌های مختلف شاهد روایت دفاع‌مقدس هستیم اما صمدی‌پور از عبارتی در تشریح آفت روایتگری دفاع‌مقدس استفاده می‌کندکه جالب به‌نظر می‌رسد؛تعبیر«آفت روایتگری گلخانه‌ای.»اودراین‌باره می‌گوید:هریک ازافرادی که تا امروز روایت دفاع‌مقدس را انجام دادند یا کتاب‌ها که عمدتا جنگ را از منظر خودشان روایت کردند، اشکالی هم ندارد. هرکس که در جنگ حضور داشته، می‌تواند از منظر خود به روایت این واقعه بپردازد، ولی این‌که روایت خود را روایت مطلق بداند و جزء خود را به کل دفاع‌مقدس تعمیم دهد، جایی است که ایراد شروع می‌شود و می‌شود روایت گلخانه‌ای. نباید تمام جنگ را از منظر خود در نظر بگیرد. باید سعی کند که روایت را کامل‌تر و به‌روزتر کند و اطلاعات تازه‌تر به‌دست بیاورد. بعضی روایت‌ها ثبت شده است اما دیگر پس از آن دغدغه پژوهش وجود نداشته است.این مشکل حتی دربرخی راویان حرفهای نیز وجود دارد که به چند روایت، بسنده می‌کنند و جنگ را از همان مناظر روایت می‌کنند. البته این به‌استثنای کسانی است که غرض‌ورزی می‌کنند، با آنها کاری نداریم. مقصود کسانی هستند که دفاع‌مقدس را ازعینک امروزی خود و با دریافت‌های سیاسی معاصرخود مقایسه و تطبیق دهند.تلاش کردیم دربرنامه ما این اتفاق نیفتد. نمی‌گویم صددرصد موفق بودیم.سعی کردیم ازچند منظر بیان کنیم که کمتردچار آفت شویم.صمدی درباره پیشینه خود در پژوهشگری دفاع‌مقدس نیز بیان میکند: به‌صورت جدی از سال۱۳۷۵شروع کردم. قطعا آن زمان ناپخته‌تر بودم. غریب به ۳۰سال گذشته است.گذشت زمان ومواجهه باآدم‌هاومنابع بیشتروآمدن فضای‌مجازی که ارتباطات جدیدی راتعریف کرد،باعث‌شد‌به اینجابرسیم.
برای پیر و جوان
می‌شود گفت با توجه به قسمت‌های گذشته، هم مخاطب عام می‌توانست از برنامه مثبت نگاتیو بهره ببرد و هم به‌طور تخصصی کسانی که در حوزه دفاع‌مقدس نقش داشته‌اند یا در این وادی کار می‌کنند. این‌که فصل سوم هم به همین ترتیب جلو می‌رود یا می‌خواهد دید تخصصی‌تری داشته باشد، پرسشی است که بختیاری به آن پاسخ می‌دهد: فکر می‌کنم همین شکل روایت ادامه پیدا کند؛ چون هم بازخوردهای خوبی داشتیم و هم خودمان مد نظر داشتیم که این بار اتفاقات جنگ را تا جایی که می‌توانیم با جزئیات زیاد روایت کنیم؛ یعنی این جزئیات در قسمت‌های قبل به قدری زیاد بود که ما در صد و چند قسمت فقط توانستیم تا دی‌ماه سال ۵۹ پیش برویم. فکر می‌کنم برای مخاطب هم جذابیت زیادی داشت؛ چون از منابع مختلفی استفاده می‌شد و نوع روایت آقای صمدی هم به این جذابیت کمک می‌کرد و تنها چیزی که جایش خالی بود، استفاده بیشتر از تصاویر است. یک مشکل هم این بود که در پرداختن به موضوعات ماه‌های اول جنگ، فقر تصویری خیلی زیاد است؛ یعنی از سال‌های ۱۳۶۱ــ ۱۳۶۰به بعد، تصاویر بیشتری از آن باقی مانده است؛ اما در ماه‌های ابتدایی راجع به موضوعات مختلف خودمان را می‌کشتیم تا بتوانیم حتی تصویر چندثانیه‌ای پیدا کنیم. متأسفانه این مشکل وجود داشت. فکر می‌کنم هرچه تاریخ جلوتر برود و بتوانیم بیشتر از تصاویر استفاده کنیم، برای مخاطب عادی هم جذاب‌تر خواهد شد؛ ضمن این‌که ما تابه‌حال چنین برنامه‌ای نداشته‌ایم که این‌قدر با جزئیات به مسائل بپردازد. این می‌تواند برای کارشناسان و محققانی که راجع به جنگ صحبت می‌کنند منبع خیلی خوبی باشدوامیدواریم بتوانیم تاآخرجنگ ادامه دهیم و بحث را به پایان برسانیم.
لزوم روایتگری برای نسل امروز
شبکه‌های خارجی مستندهایی پخش می‌کنند، گفت‌وگوها و میزگردهایی دارند و روایت‌های خودشان را از سال‌های دفاع‌مقدس ارائه می‌دهند. بختیاری درباره اهمیت روایتگری برای نسل جدیددرباره دفاع‌مقدس راچنین شرح می‌دهد: این موضوع یکی از نیازمندی‌های اصلی کشور ماست. هشت سال جنگ در کشور ما اگر نگوییم مهم‌ترین مقطع تاریخ انقلاب است، یکی از مهم‌ترین مقاطعی است که متاسفانه آن‌طور که باید درباره‌اش کار منسجم نشده و فقر اطلاعاتی زیادی در این زمینه داریم و شاید یکی از دلایلی که به ما انگیزه داد تا این برنامه را شروع کنیم، روایت‌های تحریف‌شده‌ای بود که رسانه‌های خارجی داشتند و سعی می‌کردند با نگاه سیاسی روز به مسائل جنگ بپردازند برای این‌که استفاده سیاسی روز را ببرند، خیلی از جاهای آن دروغ و تحریف‌شده بود. دلیل دیگر این بود که متاسفانه مراکزی که مسئولیت این کار را دارند چندان اسناد را منتشر نکردند.همچنان فقر خاطره‌گویی داریم و بسیاری از فرماندهان و افرادی که در آن مقطع بودند، مخصوصا در ارتش یا انگیزه و تمایل ندارند و نمی‌آیند کتاب خاطرات‌شان را بگویند و همه اینها باعث می‌شود در این فضا خلئی برای مخاطب به وجود بیاید؛ مخصوصا در مورد مقاطعی که جنگ با مسائل سیاسی گره می‌خورد، بهترین فضاست برای این‌که رسانه‌های خارجی این را دست بگیرند و کار کنند. خیلی نیاز است که همچنان روی این موضوع کار شود. وی ادامه می‌دهد: فکر می‌کنم فیلم سینمایی «حمله به اچ ۳» متعلق به دهه‌های ۶۰ یا ۷۰ باشد، دیگر بعد از آن کمتر فیلمی که به‌صورت استراتژیک عملیاتی را به تصویر بکشد، تولید شده، به همین خاطر همچنان بازپخش می‌شود. در خاطره‌گویی کتاب‌های خوبی طی چند سال اخیر به چاپ رسیده است. در کل روایت‌کردن در موضوعات مختلف برای مردم خیلی جذاب است؛ مخصوصا جنگ که جذابیت‌های خودش را دارد.
فرزند نگاتیو
مثبت نگاتیو، پیوست تاریخی برنامه نگاتیو است.صمدی درباره پیوند این دو اثر و سرنوشت برنامه نگاتیو بیان میکند: نگاتیو بیش از ۴۰۰ قسمت تولید و پخش شد. برنامه‌هایی بین ۱۲تا۱۵دقیقه که آرشیومحور بود و در میانه‌هایش اطلاعات جدیدی را هم ارائه می‌داد. نگاه تاریخی هم به جنگ و انقلاب داشت. در واقع میانه کار تصمیم گرفته شد پیوست تاریخی با جزئیات بیشتر داشته باشیم که مثبت نگاتیو به کارمان اضافه شد. برنامه نگاتیو هم فصل جدیدش در حال طی‌کردن مرحله پیش‌تولید است و تا جایی که مطلع هستم، به امید خدا آن هم کنار مثبت نگاتیو ادامه خواهد داشت.
