لیوا، آوا درمانی در کنار دریا

عادل رجبی-پژوهشگر فولکلور و فرهنگ عامه انجمن موسیقی جزیره خارگ

آیین لیوا در جزیره خارگ را می توان مربوط به بیش از سیصد سال پیش دانست و اگر مسبوق به سابق آن را به حساب بیاوریم. قدمت آن قریب به 400 سال می رسد و به دوره ای که اوج تجارت برده و مهاجرت سیاهانِ مناطق آفریقا به خلیج فارس بوده است. می­دانیم که در استان بوشهر حضور سیاهان به چند دسته با استدلالهای اقتصادی ـ اجتماعی و مذهبی مربوط می­شود. سیاهانی که به زور به عنوان برده از مناطق افریقایی به این مناطق آورده می شدند، سیاهانی  که حجاج در سفرشان به سرزمینی وحی با خود می­آوردند و همچنین سیاهانی که خود خواسته برای امرار معاش به این مناطق مهاجرت می­کرده اند.

قدیمی ترین اسناد لیوا در جزیره خارگ مربوط می­شود به یک گزارش در سفرنامه کارستن نیبور آلمانی در این جزیره که مربوط به حدود سیصد سال پیش و دوره زندیه است، یک قطعه عکس از قدیمی ترین بابا زار جزیره خارگ به نام بانای سالمین یا سالمین سیاه (مفتاح) و سه عدد ساز کوبه ای به نام شیخ فریج و بچه های شیخ فریج که قدمت آنها بر اساس تاریخ شفاهی و ساختار فیزیکی خود ساز به حدود بیش از دویست سال تخمین زده شده است. آیین لیوا در جزیره خارگ در واقع مجموعه ای از عناصر و اعجاز گوناگونی از رایحه درمانی ـ حرکت درمانی ـ موسقی درمانی و آوا درمانی است. سازهای آیین لیوا از ابتدا به روایت بزرگان و پیشینیان این مراسم یک بوق از جنس شاخ بز کوهی برای اطلاع رسانی پیش از برپایی بوده است. زمری خارگی، شیخ فریج بزرگ ساز اصلی مراسم، بچه های شیخ فریج، که هر کدام در سایزها و ساختار متفاوتی با یکدیگر هستند و همچنین توصیلک (یکی از سازها) بوده است که در گذر زمان بعضی از این سازها از جمله بوق اطلاع رسانی و زمری خارگی به فراموشی سپرده شد؛ اما در طول این سالها با همت انجمن موسیقی استان بوشهر، استاد حماسه حق پرست و همکاری فعالین و دلسوزان فرهنگی خارگ، دفتر انجمن موسیقی جزیره خارگ تأسیس شد. پس از آن آقای عباس حیدری مسئول محترم انجمن موسیقی جزیره خارگ با مشورت نگارنده درخواست پژوهش و احیـاء کاستی های موسیقی آیینی جزیره خارگ را مطرح کردند که به ساخت و احیاء ساز فراموش شده (زمری خارگی) پس از صد و پنجاه سال انجامید و تلاشهای نگارنده در حوزه بازشناسی سازهای فراموش شده استان بوشهر به ثمر نشست.

اگر چه آیین لیوا در جزیره خارگ از لحاظ جامعه شناسی و پایداری آیینی امروزه وضعیت خوبی ندارد و از شاکله­ی سنتی خود خارج شده اما با تلاش های انجمن موسیقی و ترتیب دادن حضور این گروه آیینی در چهار دوره جشنواره های موسیقی فجر استانی ـ فجر بین المللی و فستیوال موسیقی نواحی ایران تا حدودی به حفظ و پایداری آن کمک شده است. انجمن موسیقی استان بوشهر و جزیره خارگ همواره در تلاش برای همکاری و حمایت همه جانبه از آخرین بازماندگان و بومیان اصیل این آیین است.

شخصیت های مهمی همچون ماما خدیجه نسیمی دختر ماما فاطمه زنگباری که یکی از آخرین ماما زارهای جزیره خارگ محسوب می شود که قدیمی ترین ساز های لیوا اکنون در منزل ایشان به صورت خصوصی نگهداری می شود و خانواده ایشان متولی قدیمی این مراسم بوده اند، همچنین بابا حسن رباب (رفعتی) که متولی فعلی این مراسم به حساب می آید و از لحاظ فرهنگ شناسی آیین زار ایشان یک بابای زار کامل محسـوب می شوند و همچنین دیگر خانواده های تأثیرگذار و مهمی چون خاندان نسیمی، گِماشی، بلادی، نساج، رازقی، وطن دوست، انصاری، وهابی و بسیاری از بومیان جزیره که در این مراسم حضور دارند و طبق فرهنگ لیوا آنها را «رادود» که در عربی به معنای مدح کننده، فرا خواننده، خدمتگزار و دوستدار است می نامند.

نکته دیگر که بسیار حائز اهمیت است این است که در خصوص این مراسم که امروزه نفس های آخر خود را می کشد و از حالت درمانی خارج شده این است که بسیاری راجع به پیشینه و یا تاریخچه و سازهای این مراسم اطلاعات غلط ارائه کرده اند و ما همواره شاهد نشر مطالب غیر واقعی در خصوص این مراسم در فضای مجازی هستیم که بر شمردن همه آنها در این مجال نمی­گنجد و ما به بررسی شتابزده چند مورد اساسی بسنده خواهیم کرد. به طور مثال :

در خصوص کلیت این مراسم نوشته اند که (تبار شناسی آن برمی گردد به خاندان بانتوه ها ؟!) که این خلاف واقع است و بانتوه یک خاندان و قبیله نیست و اساساً بانتوه به کنفدراسیون اجتماعی بخشی از مردم آفریقا که تابع اشتراکات و خورده فرهنگهای همسویی هستند اطلاق می شود و به همین دلیل قبایل مختلفی که هیچ ارتباط قومی با همدیگر ندارند تحت فرهنگ بانتوه در آفریقا محسوب می شوند.

یا اینکه نوشته اند (زبان این مراسم آفریقایی گونه است و برای کلامی که خوانده می شود معمولاً معنی خاصی قائل   نمی شوند؟! ) در صورتی که تمام اشعار لیوا که بیت نام دارد دارای مفاهیم و معانی اجتماعی و فرهنگی چند مللی همچون فرهنگ آفریقایی، هندی، عربی، فارسی و ... است و هم اکنون ابیات کامل تری از این اشعار با تغییراتی جزئی در دیگر مناطق حوزه خلیج فارس در آیین لیوا موجود می باشد.

یا اینکه ساز ملودیک زمری خارگی را با شش سوراخ در جلو و یک سوراخ در پشت و با ساختاری متفاوت معرفی کرده­اند یعنی این ساز به گفته آنها هفت سوراخ داشته است که این کاملا خلاف واقعیت است و این ساز را با تمام برادران و خواهران خود که در آیین لیوا در کشورهای حوزه خلیج فارس استفاده می شود و همچنین تمام زمری ها از جمله زمری خارگی فقط شش سوراخ داشته اند و استدلال دوم دال بر رد معرفی اشتباه این ساز این است که سازی که به عنوان زمری خارگی در کتاب اهل زمین موسیقی و اوهام در خارگ معرفی شد بر اساس ساختار فیزیکی و موسیقایی مشروحه نمی تواند ملودی های بیت های لیوا را ادا کند.

از این رو ما در انجمن موسیقی جزیره خارگ در استان بوشهر، همچنان در تلاش هستیم تا با یاری مسئولین ذی ربط به احیاء و بازشناسی آیین های موسیقایی استان بوشهر و جزیره خارگ که میراث فرهنگی ملت ایران محسوب می شود به نحو احسن بپردازیم.