کمبود بودجه گریبان تولید علم را گرفت

این تصمیم درحالی اتخاذ شده که بسیاری ازکشورهای جهان، به‌ویژه رقبای منطقه‌ای ایران مانندعربستان سعودی و ترکیه، با سرمایه‌گذاری‌های کلان درحوزه پژوهش وفناوری،درحال تقویت زیرساخت‌های اقتصاد دانش‌بنیان خودهستند اما درایران، نه‌تنها شاهد افزایش بودجه این بخش نیستیم، بلکه با کاهشی چشمگیر مواجه شده‌ایم که می‌تواندآینده علمی و فناورانه کشور را به مخاطره بیندازد. 

تغییر رتبه‌های علمی ایران‌؛ از شتاب تا توقف؟ 
ایران در دهه گذشته در تولید علم پیشرفت قابل‌توجهی داشت. براساس داده‌های پایگاه اسکوپوس، رتبه ایران در تولید مقالات علمی ازجایگاه ۲۱جهانی درسال۲۰۱۱ به رتبه۱۶درسال۲۰۱۸ رسیدوحتی درسال‌های اخیردربرخی حوزه‌هامانند نانوتکنولوژی و مهندسی، جزو ۱۰کشور برترقرارگرفت. با این حال، این شتاب در سال‌های اخیر کند شده است. شواهد نشان می‌دهد که از سال ۲۰۱۹، با تشدید مشکلات اقتصادی و کاهش بودجه‌های پژوهشی، ایران در برخی شاخص‌ها مانند تأثیرگذاری مقالات و تبدیل علم به فناوری، عقب‌گرد داشته و رتبه اقتصاد دانش‌بنیان آن در شاخص جهانی نوآوری (GII) از رتبه ۵۳ در سال ۲۰۲۲ به ۶۲ در سال ۲۰۲۳ تنزل یافته است. از طرفی هم سهم شرکت‌های دانش‌بنیان از تولید ناخالص داخلی همچنان زیر یک درصد باقی مانده! این درحالی است که امروزه نمی‌توان منکر این واقعیت شد که زیرساخت‌های مالی، پایه اصلی رشد علم و فناوری در همه کشورها هستند. 
     
نگاهی به سهم پژوهش از تولید ناخالص داخلی
دکتر پیمان صالحی، معاون پژوهش و فناوری وزارت علوم در گفت‌وگو با «جام جم» می‌گوید: بیشترین سهم پژوهش از تولید ناخالص داخلی تاکنون ۰.۷درصد بوده است این درحالی است که طبق سیاست‌های ابلاغی مقام معظم رهبری در حوزه علوم، تحقیقات و فناوری در سال ۹۳ سهم پژوهش و فناوری از تولید ناخالص داخلی تاپایان سال۱۴۰۴باید به ۴درصد برسد اما درحال حاضر نه تنها بااین هدف فاصله داریم بلکه حالا بودجه معاونت علمی،فناوری و اقتصاد دانش‌بنیان که درسال۱۴۰۳ حدود ۲۳۰۰ میلیارد تومان بود هم به حدود ۱هزار میلیارد تومان در سال ۱۴۰۴کاهش یافته است. اقدامی که مستقیما پروژه‌های کلان مانند توسعه هوش مصنوعی و حمایت از شرکت‌های دانش‌بنیان را تحت تأثیر قرار می‌دهد وشکاف بین سهم فعلی پژوهش از تولید ناخالص ملی با سهم هدفگذاری شده راعمیق‌تر وتوانایی تعریف پروژه‌های کلان ملی را محدود خواهد کرد. فرشاد ابراهیم‌پور نایب رئیس کمیسیون آموزش و تحقیقات مجلس معتقد است کاهش بودجه معاونت علمی تأثیرات منفی بر فعالیت‌های پژوهشی، توسعه فناوری و حمایت از شرکت‌های دانش‌بنیان خواهد داشت. همچنین محمدرضا کاشفی، معاون توسعه مدیریت و جذب سرمایه معاونت علمی، فناوری و اقتصاد دانش‌بنیان ریاست جمهوری نیز گفته است که با توجه به نرخ بالای ارزها، با این اوصاف، سال آینده عملا امکان تعریف پروژه‌های جدید وجود نخواهد داشت و برنامه‌ها به دلیل کمبود منابع متوقف می‌شوند و فقط می‌توانیم پروژه‌های قبلی را جلو ببریم. 
     
کاهش بودجه متناسب با کارایی معاونت است 
اما علی رغم هشدارها، برخی مسئولان و منتقدان با اشاره به تغییرات در ساختار سازمانی معاونت علمی در سال‌های اخیر و عدم دستیابی به خروجی‌های متناسب با بودجه‌های پیشین، کاهش ۵۰ درصدی بودجه معاونت علمی را بی‌راه هم نمی‌دانند! مهدی قلعه نوی، کارشناس دیپلماسی عمومی در این‌باره می‌گوید: بودجه یک سازمان باید براساس خروجی‌هایش افزایش پیدا کند. متأسفانه در سال‌های اخیرمعاونت علمی درگیر تغییر ساختار و افزایش نیروی انسانی بود که علی رغم بزرگتر شدن معاونت، خروجی‌های آن اما تغییر مثبتی نکرد.  وی می‌افزاید: بدیهی است که در شرایط رقابت فعلی و با توجه به این‌که مراکز فناوری دنیا سرمایه گذاری کلانی در راستای توسعه پلتفرم‌های هوش مصنوعی و فناوری‌های نوین کرده‌اند، طبیعتا بودجه و سرمایه گذاری ما نیز باید افزایش پیدا کند اما از آنجایی که معاونت علمی ریاست جمهوری در سالهای اخیر درگیر مسائل درون سازمانی است و با توجه به کاهش خروجی‌ها، بنظر می‌رسد که از مأموریت اصلی خود فاصله گرفته، عملا افزایش بودجه در چنین شرایطی خیلی کمکی به پیشرفت نمی‌کند. 
     
آینده ۸۰ درصد از علوم، وابسته به فناوری‌های نوین
قلعه نوی با بیان این‌که ایران از نظر نیروی انسانی پتانسیل رشد و شکوفایی در حوزه علم و فناوری را دارد، می‌گوید: درحال حاضر تعداد زیادی از ایرانیان در کشورهای صاحب علم حضور دارند که به‌شدت می‌توانند در پیشبرد اهداف به ما کمک کنند اما به شرطی که ما زیرساخت‌ها و قوانین لازم را برای بهره‌‌برداری از آنها تعریف کنیم.  رئیس سابق مرکز تعاملات بین‌المللی علم و فناوری معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری ادامه می‌دهد: ابزار ما شرکت‌های دانش بنیان متخصصان و ایرانیان خارج از کشور هستند که بازوان اجرایی کشور هستند، ما باید بودجه را در اختیار این افراد قرار دهیم تا اینها رشد کنند و پروژه تعریف کنند اما متأسفانه ما فقط بر سیاستگذاری و تعریف پروژه کلان ملی تمرکز داریم و اجرا و انجام مغفول می‌ماند.  قلعه نوی در پایان با بیان این‌که آینده دنیا به فناوری‌های جدید گره خورده است، تاکید می‌کند: اگر ما درهوش مصنوعی و فناوری‌های جدید از دنیا عقب بمانیم بیش از ۸۰ درصد علوم و فناوری‌ها آسیب خواهد دید. 
     
سخن آخر
کاهش ۵۰ درصدی بودجه معاونت علمی درسال۱۴۰۴، درصورت تداوم، نه‌تنها رشد علمی کشور را مختل می‌کند، بلکه می‌تواند دستاوردهای دهه گذشته را نیز به خطر بیندازد. داده‌ها نشان می‌دهند که بدون زیرساخت مالی قوی، حفظ رتبه‌های علمی و توسعه فناوری غیرممکن است. این تصمیم، اگرچه ممکن است به‌دلیل کارایی این معاونت اتخاذ شده باشد اما بدون اصلاحات ساختاری و منابع جایگزین بی‌شک به عقب‌گردی استراتژیک منجر خواهد شد.