آب، جایگزین ندارد

کارشناسان هشدار می‌دهند که بدون همکاری جدی شهروندان و برنامه‌ریزی فوری، تهران و بسیاری از مناطق کشور ممکن است با تنش آبی بی‌سابقه‌ای در۵۷سال اخیرمواجه شوند،تا جایی که حالا سیدکمال‌الدین میرجعفریان، معاون هماهنگی امور عمرانی استاندار تهران خواستار همراهی مردم و دستگاه‌ها، برای عبور از خشکسالی شده است. به گفته محمد جوان‌بخت، معاون وزیر نیرو و مدیرعامل شرکت مدیریت منابع آب ایران، میزان بارندگی از ابتدای سال تاکنون به ۸۲.۹میلی‌متر رسیده است که نسبت به میانگین بلندمدت، کاهشی ۴۵درصدی را نشان می‌دهد. این آمار در برخی استان‌ها حتی نگران‌کننده‌تر است، چراکه کاهش بارندگی در ۱۹ استان کشور به بیش از ۵۰درصد و در برخی مناطق به ۷۶درصد رسیده است!
   
نگاهی به وضعیت سدهای تهران
در شرایطی که خشکسالی پنجمین سال پیاپی خود را به تهران تحمیل کرده، افزایش مصرف آب در روزهای پایانی سال چالش دیگری را پیش روی مدیران شهری قرار داده است. خانه‌تکانی، به‌عنوان یکی از رسوم دیرینه نوروز، مصرف آب خانگی را به‌طور قابل‌توجهی بالا برده است. کارشناسان تخمین می‌زنند که در این ایام مصرف روزانه آب در تهران تا ۲۰درصد افزایش می‌یابد. بر اساس تازه‌ترین آمارهای دفتر اطلاعات و داده‌های آب کشور، از ابتدای سال آبی جاری (ابتدای مهر) تا ۱۸ اسفندماه مجموع ۱۳سد حوضه آبریز دریاچه ارومیه به همراه ۱۵سد دیگر با کاهش حجم آب از ۲۵ تا ۷۵درصد روبه‌رو شده‌اند. همچنین سدهای پنجگانه تأمین‌کننده آب تهران نیز شامل سدهای کرج، لار، لتیان، ماملو و طالقان که نقش حیاتی در تأمین آب شرب و کشاورزی پایتخت دارند، اکنون در پایین‌ترین سطح ذخیره خود در دهه‌های اخیر به‌سر می‌برند. گزارش‌ها نشان می‌دهند حجم آب این سدها به‌طور متوسط تنها ۱۳درصد ظرفیت نرمال آنهاست و سد لار با پرشدگی یک درصدی عملا خالی اعلام شده است. 
   
ناترازی آب جایگزینی ندارد
آب، مایه حیات است؛ این جمله سال‌هاست که به گوش‌مان خورده اما چه می‌شود وقتی این گوهر بی‌بدیل رو به کمرنگ‌شدن می‌رود؟ در کشوری مثل ایران که با اقلیمی خشک و سرانه بارندگی بسیار پایین‌تر از میانگین جهانی دست‌وپنجه نرم می‌کند، ناترازی منابع آب نه‌تنها یک چالش، بلکه یک بحران خاموش است. محمود یزدانی، کارشناس آب در گفت‌وگو با جام‌جم دراین‌باره می‌گوید: ما درخصوص هرآن‌چیزی که در بحث ناترازی بحث می‌شود آنچه برای آن جایگزینی نخواهیم داشت ناترازی منابع آب است، چراکه در ناترازی برق از نور طبیعی می‌توان استفاده کرد، در ناترازی سوخت می‌توان از سوخت سنتی استفاده کرد اما در ناترازی آب چه می‌توانیم بکنیم؟ وی با بیان این‌که علی‌رغم این‌که ۷۲ درصد سطح کره‌زمین را آب پوشانده است، اما از این میزان، ۹۷درصد آب‌ها شور بوده و برای آشامیدن، کشاورزی و تولید غذا مناسب نیستند، می‌افزاید: در سطح جهانی، میانگین بارندگی سالانه حدود ۸۰۰ تا ۸۵۰ میلی‌متر است. در آسیا، این میزان به‌طور متوسط بین ۶۰۰ تا ۶۵۰ میلی‌متر متغیر است. اما در کشور ما، به‌دلیل اقلیم خشک، این مقدار به‌طور متوسط بین ۲۰۰ تا ۲۵۰میلی‌متر است. به عبارت دیگر، ایران تنها یک‌سوم میانگین بارندگی جهانی را دریافت می‌کند!
   
چو دخلت نیست خرج آهسته‌تر کن!
سال‌هاست که پارادوکس منابع آبی و میزان مصرف یکی از جدی‌ترین معضلات در کشور را رقم زده است. به گفته یزدانی، اکنون کشور سالانه بین ۲۰۰ تا ۲۵۰میلی‌متر بارندگی دارد، درحالی‌که میانگین مصرف آب روزانه ۲۵۰لیتر است! این درحالی است که در دنیا با سرانه بارندگی ۸۵۰میلی‌متر، فقط ۱۷۰لیتر آب در شبانه‌روز مصرف می‌شود. این یعنی ایرانی‌ها ۸۰ لیتر بیش از سایر کشورها در شبانه‌روز آب مصرف می‌کنند. این کارشناس آب با بیان این‌که تهران به‌تنهایی ۲۵درصد از مصرف آب شرب کشور را به خود اختصاص داده است، می‌گوید: در کل کشور، مصرف آب شرب به هشت‌میلیارد مترمکعب می‌رسد که از این میزان، ۵/۱میلیارد مترمکعب در تهران مصرف می‌شود. همچنین، ۶۰ درصد ساکنان تهران، بیش از دوبرابر الگوی مصرف جهانی آب مصرف می‌کنند. یزدانی با بیان این‌که در ایران، حدود صدمیلیارد مترمکعب آب مصرف می‌شود که ۹۰میلیارد مترمکعب آن در بخش کشاورزی مورد استفاده قرار می‌گیرد می‌افزاید: تنها ۱۰درصد از میزان آب مصرفی، بین صنعت و خانوار تقسیم می‌شود که به‌ترتیب ۴ و ۶درصد از مصرف کل را به خود اختصاص می‌دهند. این درحالی‌است که متوسط مصرف آب در سطح جهانی در بخش کشاورزی تنها ۳۰درصد است! این بدان معناست که هم در مصرف آب خانوار و هم در کشاورزی از استانداردهای جهانی فراتر رفته و به‌طور بی‌ضابطه منابع آبی محدود خود را مصرف می‌کنیم.
   
سه‌چهارم بارش‌ها تبخیر می‌شود
اما موضوع فقط کاهش بارندگی و افزایش مصرف نیست. قسمت تلخ ماجرا این است که سه‌چهارم همان بارش‌های اندک هم در کشور ما تبخیر می‌شود! به گفته یزدانی، دمای کره‌زمین به‌طور مداوم در حال افزایش است و این روند گرم‌شدن، باعث افزایش تبخیر آب می‌شود. به‌طوری‌که از میانگین ۲۴۰میلی‌متر بارندگی، حدود ۱۸۰میلی‌متر آن بخار می‌شود. یعنی کشور ضمن نداشتن برف و باران تبخیر بالایی هم دارد! درحالی‌که در جهان از ۸۵۰میلی‌متر بارندگی ۴۸۰میلی‌متر آن تبخیر می‌شود.  این کارشناس آب در پایان با اشاره به مجموع چالش‌های فعلی در بحث آب تاکید می‌کند: برای برون‌رفت از این بحران، ابتدا باید همه ارکان و دستگاه‌ها فرهنگ‌سازی کنند. ضمن این‌که باید بدانیم اصلاح الگوی مصرف، مشارکت همگانی و شتاب در تغییرات را می‌طلبد.

همدلی برای عبور از بحران آب
ایران امروز ما با بحران کم‌آبی مواجه است و این چالش در ایام نوروز، با افزایش ۲۰درصدی مصرف آب به‌دلیل سنت خانه‌تکانی، شدت بیشتری می‌یابد. در شرایطی که منابع آبی کشور دروضعیت شکننده‌ای قراردارند،فرهنگ‌سازی به‌عنوان ابزاری مؤثر می‌تواند در مدیریت مصرف و کاهش فشار بر این سرمایه حیاتی نقش‌آفرین باشد. کشور ما با تکیه بر میراث فرهنگی ارزشمندی چون قناعت و احترام به طبیعت، از پتانسیل بالایی برای ایجاد عزم ملی در مواجهه با این بحران برخوردار است. نهادهای آموزشی،رسانه‌ها وخانواده‌هامی‌توانند باترویج الگوهای بهینه مصرف،مانند استفاده ازروش‌های کم‌مصرف در شست‌وشو، زمینه‌ساز مشارکت جمعی شوند. نوروز، به‌عنوان نمادی از نو شدن، فرصتی بی‌نظیر است تا با عزمی ملی، عادات مصرفی خود را اصلاح کنیم. تجربیات جهانی نشان می‌دهد که آگاهی‌بخشی هدفمند و هم‌افزایی اجتماعی قادر است، رفتارهای ناپایدار را به عاداتی مسئولانه بدل کند. البته تحقق این هدف نیازمند مشارکت همه آحاد جامعه است؛ از شهروندان عادی که با کاهش مصرف خود به این حرکت می‌پیوندند تا نهادهایی که با برنامه‌ریزی و اطلاع‌رسانی، مسیر را هموار می‌کنند. اگر هر فرد در این زنجیره مشارکت جمعی، گامی کوچک بردارد، اثرات آن در مقیاس ملی نمایان خواهد شد. نوروز۱۴۰۴ می‌تواند آغازی برای این حرکت همگانی باشد؛ به شرط آن‌که با همکاری و تعهد جمعی، حفظ آب را به یک اولویت ملی تبدیل کنیم. این عزم و مشارکت نه‌تنها پاسخی به نیاز کنونی، بلکه میراثی ارزشمند برای آیندگان خواهد بود.