کودکان امروزی با دسترسی سریع به تکنولوژی و محتوای متنوع، انتظارات و دغدغه‌هایی متفاوت دارند و مصرف محتوای بصری آن‌ها عمدتا از طریق فیلم، سریال و انیمیشن صورت می‌گیرد. برای تربیت و آموزش این نسل، باید از خلاقیت، تکنولوژی و همکاری همه نهاد‌های فرهنگی بهره گرفت تا تولیدات کودکانه همسو با هویت ملی و نیاز‌های روز باشد. بازنگری و نوآوری در این حوزه ضرورت حیاتی دارد. در این راستا با سمیه کاظم‌بیکی، مدیر گروه خانواده شبکه دو، یونس قاسمی، تهیه‌کننده برنامه باسابقه «سیمای خانواده» و محیا اسناوندی مجری فعال در حوزه خانواده به بررسی این موضوع پرداختیم.
تغییرات خانواده امروزی
سمیه کاظم بیکی، مدیر گروه خانواده سیما درباره تغییرات مناسبات خانوادگی و دوره‌های رشد کودکان توضیح داد: یکی از مسائل جدی که این روز‌ها مطرح است، تغییرات و دگرگونی‌هایی است که در سال‌های اخیر در حوزه خانواده رخ داده است. به نظر می‌رسد افراد به سمت فردگرایی بیشتری سوق پیدا کرده‌اند و این موضوع در ابعاد مختلف خود را نشان می‌دهد. به عنوان مثال، شاهد کاهش نرخ فرزندآوری و افزایش سن ازدواج هستیم. اگر به تحلیل این تغییرات بپردازیم، دلایل متعددی برای آن‌ها وجود دارد. یکی از مسائلی که به وضوح قابل مشاهده است، عدم تعهد و مسئولیت‌پذیری در زندگی و تعاریفی از این حیث که زندگی باید در رفاه و آسایش بیشتری شکل بگیرد. به همین دلیل سال‌هاست دغدغه‌های زندگی را به عنوان چالش یاد نمی‌کنیم، بلکه بیشتر آن‌ها را به عنوان مسأله قلمداد می‌کنیم.
کاظم‌بیکی با اشاره به این‌که کودک و نوجوان برای خانواده و جامعه تبدیل به مسأله شده‌اند، ادامه داد: به همبن دلیل وقتی در مورد کودکان و نوجوانان، به ویژه نوجوانان صحبت می‌کنیم از مسأله نوجوان نام می‌بریم. یعنی نوجوان را به عنوان مسأله می‌بینیم. در حالی که تغییرات اجتماعی و تکنولوژیک در حال وقوع، جامعه را بیشتر به دور شدن از ارتباطات میان‌فردی و حضوری سوق می‌دهد و این موضوع نیازمند توجه و برنامه‌ریزی مناسب در حوزه برنامه‌سازی کودک است. تصور من این است که آنچه در خانواده‌ها در حال حاضر مشاهده می‌شود، نشان‌دهنده ضعف ارتباطات میان‌فردی است. وقتی درباره تربیت کودک صحبت می‌کنیم، نمی‌توانیم فقط به این بپردازیم که چگونه کودک را تربیت می‌کنیم؛ بلکه باید بیشتر به این توجه کنیم که خودمان چگونه تربیت می‌شویم. کودکان ما شبیه آنچه هستند که ما هستیم، نه آنچه که به آن‌ها می‌دهیم.
وی با برشمردن محتوای لازم برای گروه سنی کودک و نوجوان در برنامه‌سازی خانواده محور تاکید کرد: بنابراین، اگر بخواهیم در برنامه‌سازی، مسائلی را به عنوان نقاط تمرکز مشخص کنیم، باید به سمت تولید محتوا‌هایی برویم که بتوانند هوش هیجانی، هوش ارتباطی و مهارت‌های ارتباطی فرزندان را در ارتباط با همسالان، خانواده و جامعه توسعه دهند. این موضوع شامل قوانین عرفی، اجتماعی و دینی می‌شود. به عنوان مثال، احترام به بزرگ‌تر‌ها یکی از ساده‌ترین این موارد است. باید توجه کنیم که با کاهش تعداد فرزندان و روابط، بچه‌ها به فردگرایی بیشتری روی آورده‌اند. لاجرم وقتی تعداد بچه‌ها کم باشد نیازمند آن خواهیم بود مفاهیم مربوط به کار گروهی، مسئولیت‌پذیری و تعهد را به کودکان آموزش دهیم. این مفاهیم به ساختن خانواده و جامعه کمک می‌کنند و از الزامات جدی برای تربیت کودکان امروز به شمار می‌آیند.
این مدیر گروه خانواده افزود: جهان امروز به سمتی سوق پیدا کرده است که افراد از سنین پایین باید خودشان را برای ورود به عرصه‌های زندگی و تعامل با افراد در حوزههای مختلف آماده کنند؛ لذا قدرت حل مسأله و تقویت تفکر انتقادی در کودکان از موارد دیگری است که باید در برنامه‌سازی‌ها بیش از پیش مورد توجه قرار گیرند تا بتواند در مسئولیت‌پذیری آنان موثر واقع شود. در مبحث اخلاقیات هم بسیاری این حوزه را بیشتر در دوران خردسالی مورد توجه قرار می‌دهند، اما اخلاق ارتباطی که در نهایت اخلاق حرفه‌ای در کار و جامعه را پی‌ریزی می‌کند، از مواردی است که در برنامه‌سازی حوزه کودک نیازمند توجه بیشتری است.
کاظم‌بیکی فضای برنامه‌سازی خانواده را این گونه تحلیل کرد: خوشبختانه با تمرکز برنامه‌سازی این حوزه و بالاخص حوزه تخصصی کودک و نوجوان در سال‌های اخیر و همچنین راه‌اندازی مرکز کودک و نوجوان سیما و مدیریت آقای باطنی و کارشناسان زبده‌ای که در این مرکز فعالند، به نظر می‌رسد مسیر تولید به سمت مسائل مفهومی بیشتر نزدیک شده است. اما نکته‌ای که وجود دارد این است که ما باید بیش از پیش از حوزه علوم انسانی و نخبگان این حوزه در زمینه تربیت و اخلاق بهره بگیریم. این موضوع تنها به کودکان محدود نمی‌شود، بلکه باید به چالش‌هایی که جامعه با آن‌ها روبه‌روست، نیز توجه کنیم که امری آینده‌پژوهانه و آینده‌نگرانه است.
وی در مثالی در این خصوص گفت: با پیشرفت تکنولوژی و توسعه ارتباطات مجازی، به ویژه ارتباطاتی که از طریق هوش مصنوعی شکل می‌گیرد، باید به آینده‌نگری و پیش‌بینی مشکلات احتمالی بپردازیم و از هم‌اکنون برنامه‌ریزی جدی‌تری انجام دهیم. با وجود پیشرفت‌های خوبی که در این حوزه صورت گرفته، ما همچنان با کمبود بودجه در تولیدات مربوط به خانواده مواجهیم و عدم تمرکز و تولی‌گری جدی در این زمینه مشهود است. هر چند می‌توان به کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان و سیستم تحول آموزش و پرورش به عنوان حلقه‌های اجرایی در این زمینه اشاره کرد که البته هر یک در بخش‌های مختلف خود، با چالش‌هایی مواجهند. باید دقت کرد که هر کدام از نهاد‌های مربوطه به طور جداگانه در حال تولید محتواست و این موضوع لزوم هم‌افزایی را به وضوح نشان می‌دهد. نمی‌توانیم در تولیدات صدای واحدی را بشنویم، در حالی که برای رسیدن به اهداف مشترک، شنیدن یک صدای واحد امری ضروری است. به ویژه این‌که الان در پلتفرم‌ها شاهدیم حوزههای تخصصی، فاقد متولی و ناظر جدی بر محتوای تولیدی و سند محتوایی مشخص است. بالاخص در پلتفرم‌ها، نیاز داریم بدانیم چرا در حال تولید محتوا برای خانواده و کودک هستیم و به دنبال چه اهدافی هستیم؛ اما متأسفانه چنین نقطه‌زنی وجود ندارد.
هشدار سیمای خانواده به والدین
یونس قاسمی، تهیه‌کننده برنامه سیمای خانواده که از برنامه‌های قدیمی حوزه خانواده است با اشاره به تفاوت کودک امروز و برآورد نیاز‌های روز این قشر، گفت: ما در عصر و زمانی زندگی می‌کنیم که فضای مجازی بر زندگی‌مان حاکم است و بچه‌ها نیز از این قاعده مستثنی نیستند؛ بلکه ممکن است بیشتر از بزرگ‌تر‌ها از آن استفاده کنند. استفاده از تکنولوژی روز و فضای مجازی اکنون جزو بخش‌های اساسی زندگی است و زمان زیادی از وقت کودکان را به خود اختصاص می‌دهد. در این سری از برنامه سیمای خانواده، تصمیم داریم که والدین را بیشتر با این موضوعات آشنا کنیم. به‌عنوان مثال، اگر پدر و مادری متوجه شوند که فرزندشان در حال استفاده از فضای مجازی است، باید بدانند که احتمالا فرزندشان بیشتر از آن‌ها با این فضا آشنا هستند. بنابراین، ضروری است والدین تسلط کافی بر این مقوله داشته باشند تا بتوانند به‌درستی با آن مواجه شوند.
قاسمی بر برشمردن هدف این برنامه در نیازسنجی کودک امروز ادامه داد: هدف ما این است که آگاهی لازم را به والدین ارائه دهیم تا هم فرزندانشان بتوانند به‌خوبی از تکنولوژی روز استفاده کنند و هم از آسیب‌های آن در امان بمانند. ابزار بازی کودکان در گذشته شامل اسباب‌بازی‌ها و فعالیت‌های بیرونی بود، اما اکنون تبلت و موبایل بخش عمده‌ای از بازی‌های آن‌ها را تشکیل می‌دهد. به همین دلیل، لازم است که بیشتر بر روی این موضوع تمرکز کنیم و خانواده‌ها را با این مسأله آشنا کنیم تا بتوانند فرزندانشان را بهتر مدیریت کنند.
وی در خصوص اجرایی کردن ایده‌های گفته شده اضافه کرد: برای پیاده‌سازی این ایده‌ها تلاش کردیم با دعوت از کارشناسان در ارائه راهکار‌های مناسب تعاملی خانواده با کودک برنامه‌هایی تهیه کنیم. به عنوان مثال، مهمانانی دعوت کردیم که بازی‌های جدید را آموزش می‌دهند، اگر بخواهیم استفاده از فضای مجازی، مانند موبایل و تبلت را کاهش دهیم، نمی‌توانیم به‌طور کلی بگوییم که این ابزار‌ها اصلا نباید وجود داشته باشند؛ بلکه باید به‌دنبال کاهش استفاده از آن‌ها باشیم. به این منظور، برنامه‌ریزی کرده‌ایم یک روز در هفته کارشناسی داشته باشیم که بازی‌های جدید را با استفاده از وسایل ساده و در دسترس که معمولا در خانه پیدا می‌شود، آموزش دهد.
قاسمی در ادامه افزود: مخصوصا با توجه به این‌که اکنون بچه‌های مقطع ابتدایی و راهنمایی به تعطیلات تابستانی رفته‌اند و تعداد بینندگان برنامه خانواده افزایش یافته است، لازم است به این موضوع توجه کنیم. به‌طور موقت بر روی این ایده کار کرده‌ایم تا انواع مختلفی از بازی‌ها را برای کودکان فراهم کنیم. این بازی‌ها به آن‌ها این امکان را می‌دهد که در خانه، با هم‌سن و سالان، همسایگان، پدر و مادر و خواهر و برادر خود انجام دهند و در نتیجه، کمی از زمان خود را که به موبایل و تبلت اختصاص داده‌اند، کاهش دهند.
این تهیه‌کننده تلویزیون، اتاق فکر‌ها را از وجوه اصلی و موثر در رویکرد‌های نو به کودک در خانواده دانست و تکمیل کرد: یکی از وجوه موثر در نگاه نو به نیاز کودک در خانواده اتاق فکر‌ها هستند. در اتاق فکر «سیمای خانواده» نمایندگانی از کارشناسان حوزه روانشناسی و همچنین کارشناسان دینی و معارف اسلامی حضور دارند. این افراد نظرات خود را درباره بخش‌هایی که می‌خواهیم کار کنیم و مهمانانی که قصد داریم دعوت کنیم، ارائه می‌دهند و سپس به جمع‌بندی می‌رسیم تا تصمیم بگیریم چه کسی باید در برنامه دعوت و چه موضوعاتی مطرح شود. این موارد جزو وظایف تیم سردبیری است. البته یکی از رویکرد‌های جدید «سیمای خانواده» در آینده نزدیک استفاده از حضور کودکان در بخش‌های زنده و همچنین در آیتم‌های تولیدی‌مان است. به عنوان مثال، می‌خواهیم به خانه‌های بازی و مهدکودک‌ها سر بزنیم و فعالیت‌های آن‌ها را به تصویر بکشیم، صحبت‌هایشان را بشنویم و علایق‌شان را بیشتر بشناسیم تا بتوانیم از این طریق هم این نیاز‌ها را به مخاطبان منتقل کنیم و هم خودمان به عنوان برنامه‌ساز این حیطه با نیاز کودکان از نزدیک آشنا شویم.
قاسمی با برشمردن ضرورت‌های لازم در شناخت کودک توضیح داد: برای رسیدن به نگاه نو به کودک، لازم است او را از جنبه‌های مختلف مورد بررسی قرار دهیم. باید ببینیم نیاز‌های او چیست، چه تغییراتی در این نیاز‌ها به وجود آمده و چه چیز‌هایی را می‌پسندد. آیا خوراکی‌هایی که به او ارائه می‌دهیم برایش جذاب هستند یا نه؟ این موضوع نیاز به یک بررسی جامع دارد، زیرا این نسل تغییر کرده و خواسته‌ها و علایق‌شان نیز دگرگون شده است. همه این موارد باید با توجه به اقتضائات زمانه طراحی شوند.
البته ما نکات مثبت گذشته را نیز در نظر می‌گیریم و تفریحات ساده‌ای که در برنامه‌های قبلی وجود داشته را گنجانده و به آن‌ها اشاره می‌کنیم. به‌هرحال، بچه‌ای که اکنون هشت سال دارد، هیچ تصوری از این‌که پدر و مادرش در سن او چگونه سرگرم می‌شدند یا چه بازی‌هایی می‌کردند، ندارد. ما آن نکات مثبت و جذاب را برای او معرفی می‌کنیم و به او نشان می‌دهیم که بازی‌های گذشته چگونه ساده و جمعی بودند و این باعث تحرک بدنی بیشتری می‌شد که در سلامتی هم موثر است. در واقع، هدف ما این است که این میراث فرهنگی و تفریحی خود را به نسل امروز بشناسانیم.
خانواده، تجربه، رشد
محیا اسناوندی، مجری فعال در حوزه خانواده، با یاد کردن تجربیات خود گفت: به یاد دارم دو سال پیش برنامه‌ای به نام «ماه‌ترین» پخش می‌شد که در واقع مجله بارداری بود و به سوژه بارداری و بعد به نوزادی و کودکی می‌پرداخت. این مجله خانواده با سایر مجله‌های موجود تفاوت داشت. آغاز برنامه با فضایی شاداب همراه بود و کارشناسانی که دعوت می‌شدند، علاوه بر جنبه‌های علمی، تجربیات شخصی خود را نیز به اشتراک می‌گذاشتند. آیتم‌هایی که در این برنامه ساخته می‌شد، با حضور بچه‌ها تهیه می‌شد و به وضوح نشان می‌داد که موضوعات به صورت عینی و عملی مورد بررسی قرار می‌گیرند. با توجه به این‌که در برنامه «از مامان بگو» هم به مسائل با رویکردی متفاوت پرداخته می‌شد، خوشبختانه این برنامه هم با استقبال خوبی از سوی بینندگان و کارشناسان مواجه شد. می‌توانم بگویم شخصیت من در اجرا با آن برنامه شکل گرفت. هرچند هیچ برنامه‌ای کامل نیست و قطعا نواقصی وجود دارد، اما به نظرم این برنامه توانست در آن برهه، برای مخاطبانش حرفی برای گفتن داشته باشد. محور این پیام خانواده است و ما به دنبال این هستیم که بچه‌ها تجربیات خود را از مادرانشان بیان کنند.
اسناوندی با اشاره به مخاطبان برنامه‌ها ادامه داد: مخاطبان در برنامه‌های خانواده از همه بازه‌های سنی هستند، حتی افراد ۷۰ ساله. اما وقتی روابط مادر و فرزند به درستی در جامعه تعریف شود، نیازی نیست حتما برنامه خانواده محور به‌طور خاص بچه‌ها را شامل شوند. اگر بتوانیم رابطه‌های مادر و فرزند، پدر و فرزند و همچنین روابط اعضای خانواده را به درستی نشان دهیم، هم هدف افزایش جمعیت محقق می‌شود و هم توجه به فرزندان کوچک، نوجوانان و تمایل به ازدواج و تشکیل خانواده تقویت می‌شود.
این مجری فعال در حوزه خانواده با نگاهی آینده‌نگرایانه به حوزه مخاطب برنامه‌ها اضافه کرد: با تمرکز بر روابط بین اعضای خانواده و تاثیر تعامل اصولی، می‌توانیم یک بخش طلایی از خانواده را به تصویر بکشیم و نشان دهیم گفت‌وگوی انجام شده چقدر موثر و پربرکت است. به‌عنوان فردی که در قالب تاک‌شو برنامه‌های خانواده محور را اجرا می‌کنم معتقدم هر کسی رسالتی دارد و باید به آن پایبند باشد. مخاطب هدف من در برنامه‌ها صرفا کودکان نیستند، بلکه بیشتر تلاش می‌کنم والدین را آگاه کنم تا رفتار صحیح‌تری با فرزندانشان داشته باشند. مثلا ممکن است مهمان برنامه من ۵۰ سال بعد بیاید و از خاطرات خوش دوران کودکی‌اش صحبت کند. همیشه سعی می‌کنم با مهمان‌هایم به‌صورت لایه‌لایه گفتگو کنم؛ از محل تولدشان، اتفاقات دوران کودکی، خاطراتشان، افرادی که به آن‌ها کمک کرده‌اند و نقش مادرشان می‌پرسم. وقتی والدین متوجه شوند که دوران کودکی تا چه اندازه می‌تواند بر آینده و موفقیت یک فرد تأثیرگذار باشد، قطعا توجه بیشتری به دوران کودکی فرزندانشان خواهند داشت.
اسناوندی در مورد انتخاب مهمانان برنامه‌ها عنوان کرد: در زمینه ارتباط خانواده با کودک دو نوع نگاه وجود دارد. یکی این‌که همه تقصیر‌ها را به گردن والدین بیندازیم و بگوییم اگر امروز موفق نیستیم، به دلیل مشکلات کودکی و خانواده بوده است. اما من ترجیح می‌دهم مهمان‌هایی دعوت کنم که معتقد باشند مسئولیت موفقیت و آینده‌شان را خودشان بر عهده دارند. البته محیط و خانواده بی‌تأثیر نیستند، اما در نهایت این خود فرد است که تعیین می‌کند با زندگی‌اش چگونه برخورد کند و اجازه دهد دیگران با او چگونه رفتار کنند. مهمان‌های من باید کسانی باشند که باور داشته باشند همه تقصیر‌ها متوجه والدین نیست و در عین حال، به اهمیت رابطه صحیح با والدین نیز اعتقاد داشته باشند، اما بدانند این رابطه تا چه اندازه تأثیرگذار است و حد و مرز دارد.
وی در مثالی پیرامون اشتراک نگاه در اتاق فکر‌ها و تاثیر این جمع‌ها گفت: در جلسه‌ای تصمیم گرفتیم برای رسیدن به نوع نگاه متفاوت برای نمونه، سن همه اعضای حاضر در جلسه را جمع بزنیم. سن جلسه در مجموع ۵۲۰ سال شد! بار بعدی به مجموع ۱۲۰ سال رسیدیم. در این مرحله تصمیم گرفتیم تحصیلات حاضرین را جمع ببندیم. مثلا تحصیلات من ۱۸ سال بود وقتی با تحصیلات دیگران جمع می‌شد به عددی می‌رسیدیم که می‌توانست نشانه نسبی سطح سواد جلسه باشد. وقتی افراد با تواضع کنار هم باشند و دانش و دیدگاه‌شان را به اشتراک بگذارند، قطعا تأثیرگذاری بیشتری خواهد داشت؛ حتی اگر با هم اختلاف‌نظر داشته باشیم، همین اختلاف‌نظر در اتاق فکر می‌تواند به رشد کمک کند. زیرا ممکن است مخاطب برنامه هم دیدگاهی مخالف و متفاوت داشته باشد؛ بنابراین باید همیشه تلاش کنم تا حد امکان درصد بالایی از رضایت مخاطبان را با توجه به نیازشان فراهم کنم.
در یادداشتی اختصاصی برای جام جم آنلاین مطرح شد
در یادداشتی اختصاصی برای جام جم آنلاین مطرح شد
عضو دفتر حفظ و نشر آثار رهبر انقلاب در گفتگو با جام جم آنلاین مطرح کرد
تهیه‌کننده، نویسنده و بازیگران مجموعه شبکه سه، از چالشهای تولید یک قصه اجتماعی میگویند
در گفت‌وگو با یک جامعه‌شناس، تهدیدات و فرصت‌های هوش مصنوعی برای خانواده‌های ایرانی را بررسی کرده‌ایم
سعید شیخزاده در گفت‌وگو با «جامجم» عنوان کرد
